Skip to main content

Full text of "Une grammaire latine inédite du 13e siècle, extraite des manuscrits no 465 de Laon et no 15462 fonds latin; de la Bibliothèque nationale"

See other formats


UNE    GRAMMAIRE   LATINE 


INEDITE 


DU   Xlir   SIECLE. 


IMPRIME 

EN    VERTU   DE   LA    DECISION    PRESIDENTIELLE  DU   8   AVRIL    1886 

APPROUVANT 

LUVIS  DU   COMITÉ  DES  IMPRESSIONS   GRATUITES. 


^LJ^r 


UNE  GRAMMAIRE  LATIINE 


INEDITE 


DU  Xlir  SIÈCLE, 


EXTRAITE   DES  MANUSCRITS  N"  465   DE   LAON 
ET  N°  15Û62  (FONDS  LATIN)  DE  LA  BIRLIOTIIEQUE  NATIONALE. 

PAR        À     ^»  ^      ^^ 

CH.   FIERVILLE,       ^ 


CORRESPONDANT 


DOCTEOR  ÈS'I.ETTRES,  <■   \      , 

DI)   MINISTÈRE  DE  L'INSTRrCHO^UÈLIQDE. 


PARIS. 

IMPRIMERIE  NATIONALE. 


M  DCCC  LXXXVI. 


.V 


AVANT-PROPOS. 


I 

Dans  son  l)eaii  travail  intituli''  :  Notices  et  extraits  de  di- 
vei'S  manuscrits  pour  servir  à  l'histoire  des  doctrines  gramma- 
ticales au  moyen  àge\  M.  Thiirot  résume  en  ces  ternies 
riiistoirc  de  la  grammaire,  du  \nf  au  xv*"  siècle  :  rr  A  Bo- 
logne, comme  dans  tous  les  autres  pays  qui  dépendaient 
intellectuellement  de   l'Italie,  tout  était  subordonné  au 

droit On  n'étudiait   la  grammaire  qu'en   vue  d(^ 

parler  et  d'écrire  correctement  le  latin,  on  s'inquiétait 
peu   des    tliéories  grammaticales    et  de  l'explication  des 

laits Les  grandes  auloi'ités  granmiaticales,  depuis 

le  xn'  siècle,  sont  des  hommes  du  iNord  :  Pierre  Hélie 
était  Français;  Alexandre  de  Villedieu,  Normand;  Evrai'd 
de  Béthune  et  Michel  de  Marbais,  Flamands;  Uobert 
Kilwarby,  Anglais.  L'unité  religieuse  de  l'Europe  étendit 
leurs  doctrines  à  tous  les  autres  pays.  On  vit  au  xiv*=  siècle 
ce  qui  ne  s'est  plus  revu  depuis  le  moyen  âge,  la  même 
grammaire  apprise  par  les  écoliers  de  l'Europe  entière. 
Le  Doctrinal  d'Alexandre  de  Villedieu  était  dicté  dans  les 


'   ^lOlices  et  Exlmits  des  manuscrils ,  clc  l.  WII.  •>.'  pari.  Paris,  liiipr. 
imp. ,  186H.  p.  r)i-[)'i. 


VI  \VVNT-l»ROPOS. 

écoles,  appiis  par  cœiii*  ot  commenté  à  Paris,  à  Oxtord, 
à  Praijue,  à  Breslau  et  à  Bologne,  n 

C'est,  je  crois,  un  point  de  vue  trop  étroit.  Frappé  de 
rinflucncc  étonnante  exercée  par  Alexandre  de  Villedieu, 
<|ui  avait  fait  l'objet  de  ses  premières  études  sur  l'histoire 
de  la  grammaire ^  M.  Thurot  a  peut-être  trop  laissé  dans 
l'ombre  les  partisans  des  anciennes  doctrines.  Ces  conti- 
nuateurs des  grammairiens  de  la  première  période  (du  ix'' 
au  \f  siècle)  étaient  nombreux;  et  le  Doctrinal  n'a  pas 
triomphé  sans  luttes.  Il  y  avait  un  double  courant  qu'il 
est  bon  de  constater.  Si  les  grammairiens  du  Nord  avaient 
pu  pénétrer  et  s'implanter  dans  les  écoles  de  l'Italie,  ces 
dernières  envoyaient  à  leur  tour  leurs  cahiers  dans  le 
Nord  et  l'on  s'en  servait  à  l'Université  de  Paris-. 

Aujourd'hui  le  Doctrinal  est  bien  connu;  les  œuvres 
des  grammairiens  qui  ont  cherché  à  lui  faire  concurrence 
ne  le  sont  pas  ou  le  sont  peu.  J'ai  voulu  mettre  l'une 
d'elles  en  lumière. 


De  Alexandri  de  Villa  Dei  Doctniiali,  ejusque  fortuna ,  thesim  pro- 
ponebat  facultati  lilterarum  Parisiensi  Carolus  Thdrot.  Parisiis,  apud 
Dezobry,  i85o. 

*  Le  manuscrit  i5/»69  (fonds  latin) de  la  Bibliolbècpie  nationale,  xiii  s°., 
qui  renferme  la  première  e'dition  de  la  grammaire  que  je  publie ,  provient 
de  la  Sorbonne;  on  lit,  au  verso  du  folio  i6i,  cette  note  du  xni^  siècle  :  Hic 
liber  est  pauperum  magislrovum  de  Sorbona,  studentium  in  theologia,  ex  le- 
gato  magistri  Ricardi  de  Abbatis  villa,  socii  domm.  Precii  r  libr.  par.  — 
Le  manuscrit  lôgya  ,  qui  contient  le  Priscianm  mctri/icatus ,  provient  (éga- 
lement de  la  Sorbonne.  On  lit  au  verso  du  folio  i55  :  Iste  liber  est  pauperum 
magistrorum  de  Sorbona ,  ex  legato  magistri  Pétri  de  Lemovicis  quondam  socii 
dovius  Inijus,  in  (juo  continentur  :  Priscianus  major  mctiificatus  ;  Una  pars  de 
legenda  sanctoruni .  .  .  (pretii  v  solidorum  ). 


AVANT-PROPOS.  VII 

La  grammaire  comprise  dans  le  inaiiuscril  taf)^^)  ma 
semblé  hop  élémentaire;  elle  ne  contient  d'ailleurs  rifii 
sur  la  ronsti'uction  ni  sur  la  métrique'. 

Le  Priscianus  major  melrijt'caliis,  du  même  manuscrit. 
olTre  tous  les  inconvénients  du  Doctrinal,  sans  en  avoir 
la  valeur.  Je  l'ai  copié  pour  moi.  à  titre  de  curiosité,  et  je 
me  contente  de  citer  quelques  passages  parmi  les  moins 
obscurs  :  ils  su  (liront  pour  en  donner  un  aperçu.  C'est  un 
abrégé  sommaire ,  assez  complet  et  assez  exact ,  des  seize 
premiers  livres  de  Priscien,  en  io3/i  vers  teclmiques  dil- 
ficilement  intelligibles,  malgré  le  commentaire  perpétuel 
qui  les  accompagne.  Mais  ce  gem'e  était  alors  à  la  mode. 

La  grammaire  anonyme  qui  se  trouve  dans  le  manu- 
scrit 8653  de  la  Bibliothèque  nationale-  (fonds  latin) 
n'offre  que  peu  d'intérêt.  C'est  une  œuvre  de  polémique 
déguisée,  qui  a  pu  avoir  un  certain  retentissement,  mais 
qui  est  tombée  bientôt,  parce  quelle  manquait  d'origi- 
nalité. 

Enfin,  la  grammaire  à\\  manuscrit  A65  de  Laon  m'a 
paru  être  dans  les  conditions  requises  pour  une  exhu- 
mation, tardive  sans  doute,  mais  utile  au  point  de  vue 
de  l'histoire  de  l'Enseignement.  J'en  ai  eu  à  ma  dispo- 
sition deux  textes  dilTéients  :  l'un  du  xm''  siècle,  dans  le 
manuscrit  i  566^  (fonds  latin)  de  la  Bibliothèque  natio- 
nale ;  l'autre  du  commencement  du  xiv*"  siècle,  dans  le 
manuscrit  665  de  Laon.  Tous  les  deux  sont  anonymes. 

Une  troisième  copie,  également  anonyme,  du  xv*"  siècle. 


Voir  Appendix  n   vi. 
Voir  Appendix  n"  m. 


vil.  AVANT-PROPOS. 

est  conservée  à  la  bil)liollièque  de  Metz,  dans  le  nianii- 
sriit  1G9.  Klle  commence  par  ces  mots  :  Lt  ad  menliam 
per  grammalkam  que  scire  (sic)  possimm,  sciendum  est  qiiod 
qiiinquc  sunl  claves  sapientie  :  prima  est  timor  Domini,  secundu 
Itouor  magislri,  lertia  frcquens  interrofrnho ,  qnarla  assiduitas 
Jegeudi,  quinla  memoria  retinendi.  De  prima  ait  Psalniista,  etc. 
EWg  a  86  pages  '. 

Une  quatrième  copie  est  dans  le  manuscrit  687  de  la 
bibliothèque  de  Bruges;  elle  est  du  xni^  siècle.  Cette  copie 
a  pour  nous  une  importance  capitale,  car  elle  nous  donne 
le  nom  de  l'auteur.  Elle  commence  ainsi  :  Incipiunt  notulœ 
grammaticales  magislri  Cesaris.  Lit  ad  sapientiam  per  gram- 

maticam  veiiire  possimus A  la   fin  on  lit  :  Expliciimt 

notulœ  magislri  Cesaris.  Amen,  amen. 

On  trouve  aussi  dans  un  manuscrit  de  la  bibliothèque 
Gottonienne  (Cleopatra,B  \i,  fol.  2^1  v°)-,  du  xiv*^  siècle, 
et  dans  un  autre  manuscrit  de  la  bibliothèque  Bodléienne 
(Corf.  Laiidiniani  miscellanei ,  n**  707),  ]e.Tractatus  de  dicta- 
mine  rithmico  qui  forme  le  chapitre  x  de  notre  grammaire, 
et  que  l'on  avait  cru  jusqu'à  présent  être  un  traité  spécial. 
—  On  peut  en  outre  constater  que  le  manuscrit  de  Laon 
et  le  manuscrit  iBùGa  (fol.  i55  r")  contiennent  des  notes 
ou  rectifications  marginales  du  xv*"  ou  du  xvi*^  siècle,  qui 
semblent  indiquer  qu'on  s'en  servait  encore  à  cette 
époque. 

Cette  grammaire  a  été  évidemment  fort  goûtée,  puis- 
qu'elle a  été  souvent  reproduite.  Elle  manque  cependant. 

'  Je  dois  ce  renseignement  à  M.  Schusler,  bibliothécaire  de  la  ville  de 
Metz. 

^  Thiirol.  p.  65.'). 


AVANT-PROPOS.  ix 

jusqu'c\  un  certain  point,  d'homogénéité.  C'est  plntot  un 
ensemble  de  leçons  d'école  dictées  dans  un  oi-drc  trop 
souvent  contestable,  ou  réunies  n'iniporle  connncnt  par 
des  copistes  somnolents  ou  peu  loi'més.  (Juoicju'ii  en  soit, 
elle  présente  un  corps  de  doctrine  très  intéressant  pour 
ceux  qui  s'occupent  de  ces  questions. 

Les  deux  exemplaires  que  j'ai  étudiés  offrent  de  nom- 
breuses divergences  que  j'ai  signalées  au  fur  et  à  mesure', 
et  il  eût  été  impossible  d'établir  un  texte  acceptable  sans  le 
concours  des  deux  manuscrits.  Toutefois  j'ai  pris  comme 
base  de  cette  publication  le  manuscrit  de  Laon,  qu'on 
peut  appeler  «la  seconde  édition,  revue  et  augmentée n. 
La  première  (celle  du  manuscrit  iB^Ga)  est  plus  laco- 
nique; elle  renferme  moins  d'explications  et  d'exemples, 
et  surtout  moins  de  formules  en  vers.  Dans  toutes  les 
deux,  le  Doctrinal  est  à  peu  près  complètement  laissé  de 
côté,  au  profit  de  Priscien.  Ce  qui  en  fait  la  principale 
valeur,  c'est  un  caractère  de  clarté  indispensable  à  tout 
enseignement  et  surtout  à  l'enseignement  moyen.  On  y 
rencontre  bien  encore  quelques  discussions  subtiles ,  bonnes 
tout  au  plus  pour  des  cours  supérieurs,  comme  on  les 
faisait  alors;  mais  elles  sont  rares  et  peuvent  s'expliquer 
par  des  exigences  accidentelles. 

Oii  a  été  dicté  pour  la  première  fois  ce  Cmnpendium 
gram'inaticœ ?  On  peut,  je  crois,  aiRrmer,  sans   crainte  de 

'  Ce  qui  frappe  au  premier  abord ,  c'est  la  disposition  tout  à  fait  diffé- 
rente des  matières.  M.  Thu rot,  n'ayant  eu  entre  les  mains  que  le  manu- 
scrit i5/i62  ,  n'y  a  trouvé  qu'un  Traité  de  la  construction ,  dont  il  n"a  pas  vu 
la  parenté  avec  celui  de  Sponcius.  Il  lui  aurait  fallu  le  manuscril  de  I.ann 
pour  reconnaître  un  traité  complel  de  yranunairr. 


X  AVANT-I'I'.OI'OS. 

se  lioiii[)er,  <[iie  cosl  ou  eu  Italie  on  eu  Provence,  «pays 
qui  dépendait  intellectuellement  de  l'Italie, -n  pour  em- 
ployer l'expression  de  M.  Thurot.  Le  nom  de  l'auteur, 
César,  est,  au  moyen  âge,  tout  à  l'ait  inusité  dans  nos  ré- 
gions occidentales,  c'est  un  nom  italien.  Mais  cette  gram- 
maire serait-elle  restée  anonyme  que  les  emprunts  consi- 
dérables faits  aux  traités  de  Sponcius  seraient  une  preuve 
palpable,  que  viennent  encore  confirmer  quelques  détails, 
minimes  en  apparence,  importants  en  réalité. 

On  lit  au  chapitre  n  :  cfOmnia  nomina  desinentia 
in  a sunt  feminini  generis prêter  nomina  pro- 
pria   fluviorum,  ut  Muluca  et  Cremonella;n  —  au 

chapitre  m  :  ce  versus  Papiam  vaclo  ;  r,  —  au  chapitre  xv  : 
vjus  pro  hrodo;r>  plus  loin,  dans  le  même  chapitre  : 
ffOmnia  nomina  fluviorum  sunt  masculini  generis,  ut 
Padus  et  Cremonella;  praeter  Danubium  et  Crustumimn,  que 
sunt  neutri  generis.  Omnia  nomina  locorum,  cujuscum- 
que  declinationis,  sunt  feminini  generis,  ut  Bononia,  aut 
neutri,  ut  Bergamum.  ..  .  .  r.  Enfin,  au  chapitre  xvi,  §11, 

on  lit  :  rr Jac,  ad  differenciam  hujus  ablativi/ace  pro 

facella.f)  Ces  termes  italiens  brodo,facella,  donnés  comme 
traduction  des  mots  latins  jws  et  fax,  sont  significatifs. 
Mais,  sans  parler  des  noms  de  Pavie,  de  Bologne  et  de 
Bergame,  comment  admettre  qu'un  auteur  qui  ne  serait 
pas  du  nord  de  lltalie  aurait  été  prendre  pour  exemples 
les  noms  de  deux  petites  rivières  connue  la  Cremonella  et 
le  Crustumium  (aujourd'hui  la  Conca)  ^  ? 

'  Voyez  p.  17,  I.  h;  p.  Vi .  I.  i()  et  11.  3:  p.  i3B,  n.  1:  p.  iSt).  n.  3; 
p.  i5o,  n.  9. 


AVAiNT-IMlOPOS. 


îï 


Lo  inamisnit /i()5  de.  Laon  (('(imiiKMicenHMiLdu  \iv' s.), 
sur  lequel  doil  porter  tout  spécialement  uotie  attention, 
se  compose  (le  C)^  feuillets  en  parchemin  (hautcMii-,  o™,i75; 
largeur,  o'", i3o).  11  a  été  sommairement  décrit  par 
M.  F.  Ravaisson,  dans  le  premier  volume  du  Calalonue 
général  des  mamiscrits  des  bihliothèqiies  publiques  des  dépar- 
temenls,  p.  tîû8  et  ^^9.  Il  est  sur  deux  colonnes,  et  com- 
prend cinq  traités  dilFérents,  tous  relatifs  j\  la  grammaire. 
11  est  facile  de  voir  que  ce  volume  a  été  formé,  dès  les 
temps  les  plus  anciens,  par  la  léunion  de  deux  manu- 
scrits. 

Le  premier  renferme  les  n"'  i,  u  et  ni,  et  le  n''  m  est 
d'une  antre  encre  et  d'une  autre  main  que  les  n"*  1  et  n. 
Les  cahiers  sont  des  quaternions  et  des  quinquernions; 
les  réclames  ne  sont  pas  régulières;  il  y  a  de  02  à  89  lignes 
par  colonne. 

Le  n"  I  (fol.  1  à  toi.  By),  Commentarius  in  Donatum, 
commence  ainsi  :  rrQuoniamad  sapientiam  pergramma- 
ticam  devenimus,  occurrit  scribere  quid  sit  gramniatica, 
et  unde  dicatui-,  quid  ejus  genus  est,  que  partes  ipsius, 
que  niunera,  quis  artifex  ,  quid  officium  artis  vel  artificis, 
quis  finis,  ([uis  modus  tractandi,  que  actoi'is  intentio,  que 
inventionis  causa,  ([ue  instrumenta, quis  titulus.  —  (iram- 
matica   est  ars  sive  scienlia  bene  scribendi  et   recte  lo- 


xii  AVANT-PROPOS. 

quendi,  riindamentuin  et  origo  libernlimii  arliiiiii.  (|ue 
libérales  ideo  dicuiitur,  vel  quia  stiideules  liberalius  et 
iiobilius  conjurant  vel  congruunt,  vel  quia  in  liiis  artibus 
studentes  ab  omni  impeditione  seculi  animuni  suinii  dc- 
bent  liabere  liberuni it 

Voici  la  fin:  ^  De  accenlu  interjectionum.  QiieMio:  Qualeni 
accentum  servant?  Et  dicit  Donatus  quod  nulli  certi  sunt 
accentus  interjectionis  :  indiflerenter  enim  produci  vel 
corripi  possunt.  Tamen  melius  est  dicere  quod  omnes 
interjectiones  gravi  accentu  proferuntur,  nisi  concidentia 
vocalium  impediat,  ut  in  bac  dictione  pape,  que  habet 
accentum  acutuni  super  ultiniani,  ad  differentiam  bujus 
nominis  papa,  pape.  Et  sic  intelligendum  est  de  aliis.  — 
ExphciL  Remigius.  n 

M.  F.  Ravaisson  attribue  ce  commentaire  à  Rémi 
d'Auxerre;  M.  Tlmrot  fait  remarquer^  qu'il  ne  commence 
pas  de  la  même  manière  qu'un  autre  commentaire  sur 
Wirs  major  de  Donat,  qui  se  trouve  à  la  bibliothèque  de 
Bruges^. 

Le  n«  H  (fol.  58  et  69  r",  i""*^  col.)  est  un  curieux 
chapitre  inédit  sur  la  métrique,  que  j'ai  placé  en  tête  du 
Compendium  grammaticœ,  sous  le  titre  De  metrico  diciamine. 
Il  complète  sur  ce  point  les  chapitres  ix  et  x  (De  re  ttie- 
trica;  De  rhylhmico  dictamine).  L'auteur,  d'après  les   der- 


'  Tliurol.  p.  10. 
r Remigius  super  raajorem  editionem  Donali,  cuni  suis  coiiimentaj-iis. 
Incipit  :  Partes  orationis  sunt  octo.  nomen.  etc.  —  Erp/ictt  Dnnatus  major 
cuui  coniniPiito.  Deo  gratins.''  (Ms.  087.) 


AVANT-PROPOS.  xn, 

iiiers  vers,  doil  rire  un  ccrlaiii  \  invcntins,  (jiii  csl  très 
probablement  le  même  que  le  magiMer  [incentiufi  Her'emilo 
qui  a  composé  le  (railé  suivaiil  :  Dr  inodis  signi/icandi,  etc. 

Le  II"  m  (loi.  5()  et  (io)  a  pour  litre  :  Tractatus  de 
modts  signijicandi  qui  reprriuiilur  m  dicfionibus  cl  jxirlihus 
orationis.W  commence  ainsi:  ^  Quoniain.nl  dicit  Boetius, 
docilem  reddit  scriptnia  (pie  plura  sub  compendio  com- 
prehendit,  Iractalui'  de  modis  si^jnilicaiidi  (pii  reperiun- 
tur  in  dictionibus  et  partibus  orationis,  per  quos  modos 
dictiones  reponuntur  sub  species  ])artis  et  infer  se  ad 
invicem  constiluuntur.  Primo  scire  debemus  que  artis 
cujuslibet  principia  sunt  minima  quantitate,  sed  maxima 
proprietate.  .  .  .  .  t» 

M.  Ravaisson  a  cru  lire  à  la  fin  Composuit  magialor 
Vincentius  C/je»iîi<?.  M.  Léopold  Delisle,  à  qui  j'ai  com- 
muniqué le  manuscrit,  a  lu  et  il  faut  lire  avec  lui  Vin- 
ceniius  Heremile. 

Le  n"  IV  et  le  n°  v  formaient  le  second  manuscrit  pri- 
milil".  Ils  sont  d'une  autre  écriture  que  les  précédents, 
mais  ils  appartiennent  à  la  même  école.  Ce  sont  des  qua- 
ternions  réguliers,  avec  réclames  à  la  fin;  chaque  colonne 
a  3  1  lignes. 

Le  11°  IV  renferme  le  Compendwni  giamimilku'  <pii  Uni 
l'objet  de  la  présente  publication. 

Le  n**  V  est  un  Commentarius  in  vrrsuf;  dfi  nrrnifu 
(fol.  9'>  v°  à  q6  V")  ([ui  commence  ainsi:  r-Dicto  el  de- 
terminato  in  capitulo  precedenli  de  orlliograpbia,  scilicet 


XIV  AVANT-1M\0P0S. 

de  correptioue  et  de  produclione ■n  —  Il  se  termine 

par  ces  mots:  rrEt  hoc  de  accentu  suflicial.  Explicit  ac- 
centus  magislri  Henrici  de  Colonia.  v 

Au  haut  du  folio  96  verso  ont  été  écrits,  d'une  main 
du  temps,  dans  la  marge,  ces  deux  vers  satiriques,  qui 
ensuite  ont  été  cancellés  : 

Normanni  rident  quando  polenta  vident, 
Et  nisi  vidèrent  in  omni  tempore  Jlercnt. 

L'histoire  de  ce  manuscrit  est  assez  difficile  à  étahlir, 
même  d'une  manière  sommaire.  Il  était  en  dernier  lieu  à 
l'ahbaye  de  Cuissy,  de  l'ordre  des  Prémontrés,  fondée  au 
xu^  siècle.  Mais  y  a-t-il  été  dès  l'origine  ?  C'est  douteux. 
On  lit  au  bas  du  folio  5i  recto  :  Domino  venerabili  Bennon, 
miseralione  divina  ce  (canonico)  Sanete  Ceeilie.  S'agit-il 
ici  de  Sainte-Cécile  d'AlLi?  Cela  n'a  rien  d'impossible, 
puisque  le  Compendium  grammaticœ  provient  de  l'Italie  ou 
de  la  Provence.  Mais  comment  et  quand  est-il  arrivé  à 
l'abbaye  de  Cuissy  en  Laonnais  ?  Je  Fignore.  La  signature 
Piesue  (xvf  siècle),  qui  est  au  bas  du  folio  96  verso, 
n'éclaire  en  rien  la  question.  Tout  ce  qu'on  peut  affirmer 
c'est  que  la  reliure  des  deux  manuscrits  en  un  seul  peut 
remonter  au  xiv*^  ou  xv^  siècle.  Et,  circonstance  bizarre, 
qui  n'a  peut-être  rien  de  fortuit,  les  gardes  ont  été  faites 
avec  les  débris  d'un  manuscrit  du  Doclrinal,  du  xiv^  siècle, 
très  soigné.  Les  6/(  vers  qui  s'y  trouvent  appartiennent  à 
la  troisième  partie  (à  partir  du  vers  36 1),  relative  à  la 
prosodie  : 

Et  ihnmos  atque  vomo,  sic  que  componis  ;ib  illo,  etc. 


AVAINT-l'IlOl'OS. 


II 


Il  nie  reste  à  doiiiier  un  aperçu  des  matières  traitées 
dans  ce  Comppudium  ^rammalica'.  J'ai  cru  devoir  les  diviser 
en  dix-n(ud  cliapilres.  Le  tableau  ci-dessous  indicpie  la 
disposition  de  chacun  des  deux  manuscrits  et  l'ordre  (|u  il 
eût  fallu  adopter. 


Ms.  465 

Ms.  »546a 

Ordre 

de  Laon. 

(Bibl.  nal.). 

rationnel. 

I. 

II. 

I. 

Deliiiiliones.  —  Do  noinine. 

II. 

II. 

II. 

De  geiiciibus  iioiniiuiin. 

III. 

I  el  IV. 

IX. 

De  coDslruclione. 

IV. 

,„. 

III. 

De  decliualii)iiibus. 

V. 

X. 

De  oratione;  de  siipposito  et  apposilo. 

VI. 

VI. 

V. 

De  relativis. 

VII. 

V. 

IV. 

De  pronomine. 

VIII. 

VII. 

VI. 

De  verbo;  de  praeterilo  el  supiiio  <■(  de 
formatione  personarum. 

IX. 

I\. 

XI. 

De  re  raeli-ica. 

X. 

XI. 

XIII 

De  rhythmico  diclamine. 

XI. 

XIII. 

XIV. 

De  dictamine  in  solula  oralione. 

XII. 

— 

VII. 

De  verborum  specicbus. 

XII] . 

X. 

XII. 

De  accenlibus. 

XIV. 

Mil. 

De  siippK'tionibus. 

XV. 

XV. 

Regulœ  iulercisai  :  de  nomiiiibus,  de  ad- 

XII. 

verbiis  et  de  relativis. 

XVI.      ' 

XVI. 

Reguhe  inlercisfe  :  de  verbis. 

XVII. 

XVII. 

lU'gulae  intercisœ  :  varia. 

XVIII. 

— 

XVIII. 

Regulae  intercisae  :  de  construclionc. 

XIX. 

XIX. 

Regiilc-B  inlercisiB  :  de  figiiiis.  de  romi)a- 
ralivis,  etc. 

Le  chapitre  i  est  consacré  aux  déliiiilions  [générales  et 


XVI  AVWT-l'llUroS. 

à  I  éliido  du  nom  ot  do  ses  nombreuses  espèces;  un  y 
trouve  une  série  d'emprunts  laits  souvent  textuellement 
aux  quatre  premiers  livres  de  Priscien. 

Dans  le  chapitre  n,  l'auteur  s'inspire,  mais  de  loin, 
du  cinquième  livre,  sur  les  genres  des  noms  d'après  leurs 
désinences,  et  traite  la  question  à  sa  façon.  Toutes  ces  dé- 
finitions, qui  sont  indispensables  dans  un  livre  d'ensei- 
gnement, manquent  dans  le  Doctrinal,  cojnme  le  faisait 
déjà  remarquer  M.  Thurot^  en  i85o.  Il  est  vrai  qu'on  y 
trouve  la  question  du  genre  des  noms  assez  longuement 
traitée  (192  vers);  mais  il  y  a  avec  notre  grammaire  cette 
différence  qu'Alexandre  non  seulement  ne  suit  pas  Pris- 
cien, mais  qu'il  ignorait  peut-être  même  complètement 
son  œuvre-.  Enfin  les  vers  du  Doctrinal  n  ani  |)as  la  clarté, 
la  netteté  et  la  précision  de  notre  texte. 

Le  chapitre  m  :  De  la  construction,  n'est  pas  à  sa  place. 
L'auteur  aurait  dû  le  faire  précéder  de  tout  ce  qui  con- 
cerne les  déclinaisons  et  l'emploi  des  cas,  les  pronoms  et 
les  verbes,  s'il  avait  continué  de  suivre  son  modèle.  Bien 
plus,  il  l'a  abandonné  entièrement,  et  n'a  trouvé  rien 
de  mieux  à  faire  que  de  reproduire,  tantôt  littéralement, 
tantôt  en  l'abrégeant,  le  traité  de  Sponcius^.  Il  en  a  dé- 
figuré le  commencement  en  l'appropriant  aux  besoins  de 


'   -lu  ipso  auU'in  opère  nulla  definitio,  niilla  divisio  piteceptis  praemit- 
litur.»  (De  Alexandri  de  Villa  Dei  Doctrinali ,  ]).  29.) 

fflrno  suspicor  Piisciani    ipsuin  opiis  Mexaiulro   vix  fuisse  noluni.» 
[Ibid.,  p.  :]9.) 

^  Voir  Appcndir  n    11. 


W  WT-I'KOIMIS.  \M, 

sa  {^n'aiiiiiiaiit',  si  Mcii  (jik*  ceux  <|m  oui  fii  les  dtMi\  Iraités 
ciili'e  les  iiiaiiis.  M.  Tliui'ol  ('iili(^  aiilfcs.  ii'oiil  jias  \ii 
(jii  ils  ('taioiil  ideiiliqiics,  on  h  peu  près.  Il  csl  rôsullt*  de 
cet  enipiiiiit  lorci';  ([ue  1  œuvre  de  Sponcius  s'est  trouvt^e 
plus  ropaiidne  (pieHo  ne  Teùt  (''t(''  sans  cela.  Il  v  a  ce- 
pendant, déplace  en  place,  des  niodilicalions  (pii  prouvenl 
que  le  «{rainniaiiien  César  cherchait,  d'une  manière  assez 
maladroite,  à  dissimuler  son  plajjial.  Telles  soiil  :  lintro- 
duclion  de  vers  du  Docirnial  ou  i\u  Civécmne,  contenant 
des  exemples  à  ra])pui  de  certaines  règles:  un  change- 
ment d'exemple  banal  remplacé  ])ar  un  aulre  emprunté, 
il  est  vrai,  à  Lucain,  mais  pris  dans  Priscien:  un  chaiifre- 
ment  dans  la  délinilion  du  zeuma,  l'einplacée  par  une 
autre  d'égale  valeur.  Il  y  a  aussi  des  déplacements  dans 
l'ordre  des  matières  :  après  la  théorie  des  cas  où  sont 
régis  les  noms,  Sponcius  place  celle  des  i-elatils  et  des 
adverbes  interrogatits.  Notre  grammaire  ajourne  la  ques- 
tion des  relatifs  après  la  théorie  des  déclinaisons  et  celle 
du  sitpposidim  et  de  Yapjwsiluni.  Elle  place  tout  de  suite 
la  théorie  des  adverbes  interrogatits,  el  la  lait  j)récéder 
d'une  explication  générale  nécessaire  sui-  les  inlerrogalils, 
que  Sponcius  avait  négligée,  et  dont  1  idée  est  prise  à 
Priscien.  Puis,  quand  le  traité  de  Sponcius  est  fini,  le 
grammairien,  le  considérant,  à  bon  droit,  comme  incom- 
plet, continue,  sans  l'aire  plus  d'observations  (ju  il  Ji  en 
avait  fait  en  commençant,  s'approj)riant  ainsi  l'ieuvre  (oui 
entière. 

Le    cha])itre    iv  :    Des  (h-rlinnisons,   est    empiunté    en 
entier  au  se[)lième  livre  de  ih'iscien,  avec  les   modilica- 


xviii  AVANT-PROPOS. 

lions  qu'eiilraîiiait  l'orcémeiit  Tcspril  du  Icmps.  Il  y  a 
quelquefois  des  oublis  inexplicables,  coainie  ce  qui  cou- 
cerne  le  pluriel  neutre  aux  trois  cas  semblables  ;  mais  il 
y  a  aussi  des  rectifications  qui  complètent  Priscien  et  le 
Doctrinal:  par  exemple,  ce  qui  concerne  l'accusatif  de  la 
troisième  déclinaison  en  em  ou  en  im. 

Le  chapitre  v  est  assez  court  :  on  y  traite  du  suppositum 
et  de  ïapposilum,  et  préalablement  de  Voralio  envisagée 
sous  ses  formes  diverses.  Une  distinction  curieuse  et  vraie 
est  celle  de  la  proposition  déprécative,  distincte  (bien 
qu'avec  la  même  forme)  de  ia  proposition  impérative. 
Dans  toute  cette  partie  le  grammairien  César  n'avait  plus 
Piiscien  comme  guide,  et  son  œuvre  ne  manque  pas  d'in- 
térêt. 

Le  chapitre  vi  :  Des  rehlifs,  est  un  nouvel  emprunt 
fait  au  traité  De  la  construction  de  Spoiicius.  Nous  avons 
toutefois  deux  rédactions  difterentes.  Celle  du  manu- 
scrit 1 5/162  est  une  copie  plus  exacte,  moins  originale 
par  suite.  Celle  du  manuscrit  de  Laon  s'éloigne  davantage 
du  texte.  Il  y  a  eu  là  des  changements  introduits  pour 
les  besoins  de  l'enseignement.  Le  professeur  a  tenu  à  ne 
pas  suivre  servilement  son  modèle.  Déjà  Sponcius  lui- 
même  s'était  écarté  d'Alexandre,  et  avait  donné  de  la 
relatio  simplex  une  classification  que  ni  le  Doctrinal  ni  ses 
gloses  ne  renferment.  Le  manuscrit  1 5/162  a  encore  ren- 
chéri sur  Sponcius  par  l'étude  minutieuse  et  quelque  peu 
oisive  du  relatif.  Circonstance  à  noter,  les  exemples  em- 
ployés et  discutés  sont,  la  plupart  du  temps,  ceux  que 


AVANT-rUOPOS.  XIV 

(loiiiiciil  Alexaiidi'c,  cl  ses  (•oiiiiiKMitaleui's;  les  uns  sont 
pris  dans  les  ailleurs,  les  autres  dans  l'Ecrilure,  les  aulres 
SOI  il  inventés. 

Le  chapitre  vn  :  Du  pronom,  est  inspiré  en  grande 
partie  par  les  livres  XH,  XllI  et  XV 11  de  Priscien.  11  y  a 
aussi  de  grands  ra|)ports  avec  les  passages  correspondants 
du  Grécismc  d'Evrard  de  Bétiiune.  Pour  la  première  fois, 
César  indique  des  dilïérences  entre  les  doctrines  gram- 
maticales récentes  [apud  nos)  et  les  doctrines  anciennes 
(^apud  antiquos).  Cette  distinction,  qu'on  trouve  dans  beau- 
coup de  grammairiens,  ne  doit  trom])er  personne;  c'est 
une  reproduction  de  Priscien.  Une  des  questions  les  plus 
curieuses  de  ce  chapitre  est  la  raison  de  linvenlwn  des 
pronoms.  Pourquoi  un  seul  pronom  de  la  première  per- 
sonne, un  seul  de  la  seconde  et  plusieurs  de  la  troisième  ? 
Pourquoi  ego  et  lu  sont-ils  de  tous  les  genres  ?  Pourquoi 
n'ont-ils  pas  une  déclinaison  complète  ?  Pourquoi  sui 
n'a-l-il  pas  de  nominatil"  et  de  nombres  dislincls  ?  Pour- 
quoi nostras,  veslras  dérivent-ils  du  pluiiel  et  non  du  sin- 
gulier? Ce  sont  aulant  de  points  quAlexandie  né<jlige, 
mais  ([ue  notre  grammairien  croit  devoir  traiter,  tacite- 
ment d'accord  avec  Evrard  de  Béthune. 

Le  chapitre  vm  est  une  suite  de  règles  sèchement  for- 
mulées sur  la  formation  du  prétérit  et  du  supin.  Il  est 
imité  dos  livres  L\  et  X  de  Priscien  et  ne  s'en  distingue 
que  par  la  séparation  de  et;  qui  concerne  le  prétérit,  d'un 
côté,  et  de  ce  qui  concerne  le  supin,  de  l'autre.  Priscien 
a    tout    mis    ensemble,  Alexandre    aussi.  La    séparation 


vx  AVANT-PROPOS. 

donne  plus  de  clarté.  C'était,  du  reste,  le  système  des 
grammairiens  de  cette  école  et  de  cette  époque,  comme 
nous  le  voyons  dans  la  déclaration  de  l'auteur  ano- 
nyme de  la  grammaire  contenue  dans  le  manuscrit  8653 
(toi.  63  v°)  :  crintentio  hujus  actoris  est  quasdam  rcsartis 
grammatice ,  tam  in  majori   quam    in    minori  voluminc 

Prisciani sub  quadam    confusione   éditas,  ad    in- 

structionem  minorum  in  presenti  opère,  resecatis  super- 
fluis,  compilare.  ^  —  J'ai  cru  devoir  ajouter  à  la  (in  de  ce 
chapitre  un  paragraphe  sur  la  formation  des  personnes 
dans  les  différents  temps,  extrait  du  manuscrit  1 546-2, 
et  qui  manque  dans  le  manuscrit  de  Laon.  Les  éléments 
s'en  trouvent  dans  les  livres  VIII  et  IX  de  Priscien,  et  il 
ne  dépare  pas,  malgré  sa  forme  un  peu  simple,  l'ensemble 
de  la  grammaire. 

Le  chapitre  i\  est  un  traité  de  métrique  fort  inté- 
ressant, moins  complet,  il  est  vrai,  que  celui  qui  est  dans 
le  Doctrinal,  mais  plus  clair  et  plus  pratique.  L'auteur  n'a 
en  vue  que  le  vers  hexamètre;  il  ne  songe  même  pas  aux 
autres  ;  aussi  ne  reconnaît-il  que  trois  sortes  de  pieds  :  le 
dactyle,  le  spondée  et  le  trochée  (comme Paul  le  Camal- 
dule  au  \u^  siècle),  tout  en  mentionnant  le  procéleusma- 
tique  et  l'anapeste.  Les  règles  générales  de  quantité  sont 
appuyées  par  des  exemples  tirés  de  Virgile,  d'Horace, 
d'Ovide,  de  Juvénal,  de  Lucain.  Le  vers  hypermètre  n'est 
pas  oublié  ;  malheureusement  l'exemple  pris  dans  Virgile 
est  un  de  ceux  dont  le  texte  est  fortement  contesté.  La 
règle  la  plus  curieuse  est  celle  qui  veut  que  toute  voyelle 
finale  suivie  d'un  s  s'élide  sur  le  mot  suivant  conïuien- 


AVANT-l'Kol'OS.  XX, 

raiil  par  une  vou'llo:  on  iir  la  trouve  nulle  pail  ailleurs, 
à  ma  connaissance;  elle  a  été  évidemment  laite  pour  expli- 
quer un  vei'S  de  \  ir<;ile  '  qui  n'en  avail  pas  hesoin  jiour 
être  correct.  Ce  caséti-ange  écarté,  fauteur  resle  loujouis 
dans  la  vraie  tradition  classique,  et  s  il  iudi([ue  (ju'on  peut 
allon<jer  une  syllabe  brève  à  la  césure  (licence  dont  on  a 
tant  abusé  au  moyen  âge),  il  en  donne  des  (^xenq)les  pris 
dans  les  bons  auteurs.  Les  règles  particulières  de  (juanlité, 
divisées  en  trois  catégories,  suivant  qu'elles  concernent 
la  si/llaha  priiiid,  medin,  iilliiiia,  se  retrouvent  toutes  dans 
le  Doctrinal,  où  elles  sont  souvent  plus  complètes;  mais 
Alexandre  est  entré  dans  les  moindres  détails,  tandis  (jiie 
notre  auteur  a  seulement  tracé  les  grandes  ligiu's.  Il  taisait 
avant  tout  une  grammaire,  dont  la  métiique  n  était  ([u  un 
chapitre. 

Le  chapitre  x,  déjà  publié  pai-  M.  Tliurot,  mais  seu- 
lement d'après  le  texte,  souvent  incorrect,  du  maïui- 
scrit  16/165».,  a  trait  aux  règles  de  la  poésie  rvthmique, 
qui  était  alors  tant  en  honneur.  11  aurait  du  venir  après 
le  chapitre  sur  les  accents,  comme  il  est  d'ailleurs  dans 
le  manuscrit  i5/»69,  pourtant  si  tourmenté.  Quoi  qu  il 
en  soit,  il  forme,  avec  le  chapitre  précédent,  et  le  De 
metrico  dictamine  de  Vincentius  Heremite,  ([ue  je  public; 
en  tête  de  cette  grammaire ,  un  tout  à  ])eu  près  com- 
plet sur  la  métrique  au  moyen  âge,  sauf  poui'  les  vers 
lyriques,  f[ui  sont  totalement  mis  de  côté.  Cette  poésie 
rythmique,  qui  tendait  de  plus  en  plus  à  renq)lacer  l'an- 

'   Enéide ,  Xtl.  709. 


xxu  AVANT-PROPOS. 

(•ieii  mètre,  avait  besoin  (ravoir  ses  règles  écrites.  La 
inaiclie  dans  ce  sens  datait  du  iv*^  siècle;  elle  avait  eu 
pour  point  de  départ  la  recherche  des  consonances  dans 
le  vers  métrique;  au  vm*^  siècle,  saint  Boniface  parlait 
des  rimes  de  ses  vers  comme  d'une  partie  intégrante  de 
leur  rythme.  Au  xni"  siècle,  on  consacrait  par  des  prin- 
cipes arrêtés  ce  qui  n'était,  au  début,  qu'un  simple  jeu 
d'esprits  oisifs  à  la  recherche  de  finesses  et  de  raffine- 
ment. 

Après  l'art  d'écrire  en  vers,  vient  naturellement  l'art 
d'écrire  en  prose,  et  particulièrement  l'art  épistolaire. 
De  là  le  chapitre  xi  :  De  dictamine  in  soluta  oratione.  Ce 
chapitre,  très  court,  est  d'une  rédaction  tout  à  fait  dif- 
férente dans  le  manuscrit  de  Laon  et  dans  le  manu- 
scrit i5662  :  aussi  ai-jecru  bon  de  reproduire  intégrale- 
ment les  deux  textes,  qui  sont  d'ailleurs,  tous  les  deux, 
dus  à  l'inspiration  de  Sponcius.  Celui  de  Laon  comprend 
trois  parties  bien  nettes  : 

1  °  Règles  générales  de  style  et  de  correction  ; 

2''  Indication  très  sommaire  des  différentes  parties 
d'une  lettre  ; 

3**  Notions  générales  (un  peu  superficielles)  sur  les 
pauses,  dont  la  théorie  a  varié  tant  de  fois  au  moyen  âge. 

A  la  fin  se  trouve  un  résumé  fort  intelligent  des 
devoirs  du  diclator,  oi\  la  prononciation  est  l'objet  d'une 
remarque  judicieuse.  Que  d'erreurs  en  effet  commettaient 
les  scribes  par  la  faute  du   dictalor  !  Il  ne  faut  pas  avoir 


AVANT-IMlol'OS.  ^xni 

lu  beaiicouj)  de  iniiiiiis(  rils  du  moyeu  Age  pour  sCii  ron- 
vaiucre.  —  Le  texte  du  manusciil  ir)/i()'.î'.  moins  com- 
plet en  ce  cjui  concerne  l'art  du  (lirtalor,  est  beaucoup 
plus  explicite  pour  loiil  ce  (pii  rc-jardr  la  comiMisilinii  de 
la  lettre. 

Après  tout  ce  (jui  précède,  il  est  inutile  de  dire  que 
le  chapitre  \n,  sur  les  différentes  espèces  de  verbes,  eut  é(«'; 
beaucoup  mieux  placé  après  le  huitième,  si  le  compila- 
teur avait  songé  à  se  conformer  à  l'ordre  adopté  par  Pris- 
cien,  qui  a  inspiré  tout  ce  chapitre. 

J'ai  indiqué  plus  haut  la  place  qu'aurait  du  occuper  le 
chapitre  \iu:  Des  accents.  Quant  au  iond  de  la  question, 
l'auteur  suit  les  règles  données  au  vi*^  siècle  par  Priscien, 
et  au  XI i*"  par  Pierre  Hélie.  11  s'écarte  complètement  du 
système  adopté  par  Alexandre  de  Villedieu  et  donne  fran- 
chement les  règles  de  l'accent  circonflexe,  sans  dire  un 
mot  de  l'accent  modéré,  qu'il  semble  ne  pas  connaître. 
C'est,  à  ce  point  de  vue,  un  vrai  classique,  étranger  aux 
innovations  qui  tendaient  à  rem])lacor  des  usages  long- 
temps pratiqués. 

Le  chapitre  xiv,  qui  traite  des  Snppktiones,  c'est-à-din^ 
des  temps  composés  dans  les  verbes  passifs,  a  quelque 
chose  qui  n'est  pas  dans  le  ton  général  de  cette  gram- 
maire. Non  seulement  il  n'est  pas  à  sa  place,  et  devrait 
se  trouver  après  le  chapitre  Du  verbe,  mais  il   contient 

'   Voir  Appeudt.r  n"  iv. 


XXIV  AVANT-IM'.Ol'OS. 

mie  discussion  méticuleuse  de  cerlaiiies  dillicMllt's  <|ue 
I  (Hi  créait  à  |)]aisii\  pour  avoir  la  satislaclion  puérile 
de  les  résoudre.  Gosviii  de  Marbais  avait  déjà  donné 
l'exemple;  notre  auteur  le  suit,  mais  d'une  façon  tout  à 
fait  originale,  négligeant  certains  points,  en  abordant 
d'autres  qui  ne  manquent  pas  d'intérêt,  le  genre  étant 
donné.  C'est  un  morceau  entièrement  neuf,  que  la  pre- 
mière édition  (ms.  16/162)  ne  donne  pas,  et  qu'on  re- 
gretterait de  ne  pas  avoir  malgré  tout,  parce  qu'il  porte 
la  marque  de  l'esprit  du  temps. 

A  ])artir  du  cliapitre  xv  commence  ce  que  nos  gram- 
mairiens modernes  appellent  le  Supplément  (ce  que  l'au- 
teur désigne  sous  le  nom  de  Regîilœ  intercisœ),  pour  les 
noms,  les  adjectifs,  les  relatifs,  les  adverbes,  les  verbes, 
les  figures  de  grammaire.  L'interjection  est  laissée  de 
côté  :  pour  combler  cette  lacune,  j'ai  cru  devoir  reproduire 
un  curieux  passage  du  Grécisme\  —  Cette  multitude  de 
notes,  empruntées  la  plupart  du  temps  pour  le  fond  à 
Priscien,  et  parsemées  de  vers  techniques,  est  jetée 
pêle-mêle,  sans  ordre,  comme  l'exigeaient  sans  doute  les 
hasards  de  l'enseignement.  C'est  surtout  dans  le  manu- 
scrit i5û62  que  la  confusion  est  grande.  Le  manuscrit 
de  Laon  présente  encore  une  certaine  régularité  relative. 
Toutes  ces  notes  étaient  nécessaires  pour  compléter  un 
corps  de  doctrine  qui,  jusqu'alors,  n'avait  embrassé  que 
les  règles  générales.  Non  seulement  la  rédaction  des  deux 
manuscrits  est  différente,  mais  le  manuscrit  de  Laon  con- 

'    Voir  ippptulir  11"  V. 


AVANT- IMi  01' os.  XXV 

lieiil   trois  chapitres  (wii.  wiii  cl   \i\)   (|iii    ne    sont   pas 
dans  le  maiiiisci-il   i  B/iO-.î. 


L'œuvre  ])nniiti\'e  s'arrèlail-elle  après  le  cliapitri?  xvi 
on  tout  au  moins  après  le  ciiapitre  \vn?  Cela  est  à  croii'e, 
d'après  ces  derniers  mots  du  chapitre  xvn  :  Et  hec  de 
regnlis  inlercms,  propter  earum  pvolixitalem,  ml  presena  dicta 
sujficiant.  Aussi  dans  les  deux  chapitres  suivants  trouvâ- 
t-on quelques  redites  qu'on  aurait  du  éviter  ;  on  remarque 
aussi,  dans  le  chapitre  \ix,  des  traces  de  linilnence  de 
Donat,  qu'on  n'avait  pas  aperçues  jusqu'alors.  Ces  der- 
nières notes  ne  sont  d'ailleurs  pas  toujours  en  rapport 
avec  le  caractère  élémentaire  du  reste  de  la  <jrammaij'e. 
Elles  pourraient  bien  a])partenir  à  un  auteur  dillerent,  qui 
aurait  lait  aussi  le  cliapitre  xiv  :  De  supplelionibus. 

Tel  est,  dans  son  ensemble,  ce  Compendium  grammaticœ 
qui,  depuis  des  siècles,  est  enfoui  dans  la  poussière  des 
bibliothèques.  Je  l'ai  étudié  avec  le  soin  le  plus  conscien- 
cieux, et  j'y  ai  ajouté  des  notes  presque  toujours  inédites 
pour  le  replacer,  autant  que  possible,  dans  le  courant 
d'idées  oij  il  a  été  composé.  Je  serais  heureux  si  ce  tra- 
vail laborieux  et  obscur  pouvait  obtenir  les  suffrages  des 
savants  auxquels  l'histoire  littéraire  du  moyen  âge  est 
familière. 

Qu'il  me  soit  permis,  en  terminant,  de  témoigner 
ma  respectueuse  gratitude  à  M.  0.  (îréai-d,  vice-recteur 
de  l'Académie  de  Paris,  qui  a  daigné  encourager  mes  re- 
cberches  et  agréer  l'hommage  de  celte  jmblication  rétro- 


XXVI  AVANT-PI5()1M)S. 

spcctivc  d'un  livre  du  classe  loiifjlenips  employé  <laiis  l'aii- 
cieniie  Université  de  Paris;  —  à  M.  Léopold  Dclisle, 
Directeur  de  la  Bibliotlièque  nationale,  et  à  M.  Mathé, 
bibliothécaire  de  la  ville  de  Laon^  qui  se  sont  empressés 
de  mettre  à  ma  disposition  les  manuscrits  dont  j'avais 
besoin.  Grâce  à  leur  obligeance,  j'ai  réussi  à  mettre  en 
lumière  l'œuvre  de  deux  grammairiens  du  moyen  âge 
jusqu'à  présent  inconnus  :  Vincent  l'Hermite,  auteur  du 
De  metrico  dictamine,  et  l'Italien  Gl'sar,  le  ])artisan  des 
vieilles  traditions  léguées  par  Priscien,  et  dont  la  gram- 
maire fut  enseignée  pendant  au  moins  trois  siècles,  en 
concurrence  avec  le  Doctrinal  d'Alexandre  de  Villedieu. 
Leurs  noms  mêmes  étaient  perdus,  Vincent  l'Hermite 
n'est,  à  ma  connaissance,  indiqué  dans  aucun  catalogue 
de  manuscrits.  Quant  à  César,  aucun  bibliographe  n'a, 
jusqu'à  présent,  parlé  ni  de  sa  grammaire,  ni  de  sa  per- 
sonne. Il  est  tout  à  fait  ignoré  de  Fabricius  et  de  Mansi  ; 
il  n'est  pas  même  cité  dans  le  riche  répertoire  de  M.  l'abbé 
Chevalier. 

Versailles,  9  février  i885. 

Ch.  fier  ville. 


'  Depuis  que  ces  lignes  onl  été  écrites,  nous  avons  eu  le  regret  d'ap- 
prendre la  mort  de  M.  Mathé, 


UNE   GUAMMAÏUE    LATINE 

INÉDITE 

DU   Xlir   SIÈCLE. 


->Oc- 


DE   METRICO   DICTAMINE. 

(Ms.  n°  ftdfi  (\o  Lann.) 


Ad  liahendam  motrici  diclaminis  cognitionem,  sciendum  esl  ^"^'l  û8r' 
quod  mctrorum  alia  sunt  leonina  vel  leonisma,  alla  caudala, 
alla  vcniritiva  et  caudata,  alia  sequentlva,  alia  rcciproca,  alia 


rétrograda,  alia  seorsiva. 


Leonina  '  vel  leonisma  dicuntur  vel  sunt  in  (juibus  sextus  pes 
similitudine  vocaliuni  et  consonantium  continue  rcspondet  ul- 
time sillabe  secundi  podis  ;uit  prime  tertii,  hor  modo,  vclut  in 
hoc  excmplo  videtur  : 

Vtr  dehonestatur  qui  Iwvurie  famulatiir. 

Leonina,  vel  leonisma,  a  leone  inventa  sunt;  «piia  sicut  leo 
caudam  dirigit  versus  caput,  ita  leonimitas,idest  leonina  versus, 
principium  revertltur  ;  vel  alia  rationo,  quia  sicut  leo  nobilius 
est  animal  inter  alia  animaiia,  ita  leonina  int<^r  alia  metra.Scd 
cavendum  est  in  tajibus  nietris  ne  metrator  ehgal  sibi  leonimi- 
tatem  que  finire  non  valet,  ut  sunt  iste  : 

César,  fiircas,  nocies,  turpis,  carmen,  et  hiis  similia.  Nam  si 
dicat  :  pugnnvit  César,  vel  latro  timct  furcas,  vel  sicut  sunt  mofhcr 
nocies,  vel  sepc  dnlel  lurpis;  vel  si  dicat  sic  :  iindr Jacis  carmen ,  illis 

'   Voyez  AmHiiemetit.-i  philolofriqwx,   pnr   G.-l*.  IMiiloinncsIo  (Gabriel    l*fi[jnfil). 
Dijon,  V.  Laf^ier,  in-8",  i8/ia,  3'  ('diliim,  p.  «(7-10/1. 


2  Dl'    METIIICO   DICTA  M  IM:. 

quidem  (lislinclionihiis,  vt^l  lc(miii)ll;illl)us  roiilmu;is  Irarlalioiies 
vel  correspondcnk's  tlicliones  coiivenicnles  non  polcril  invoniro. 
Scd  lanien  si  linire  volueril,  sic  finlre  poteriloninia  sicincepla  : 
Aon  est  luilii Jints  Ccsav,  et  sic  de  aliis  :  et  istud  ridiculosuni  di- 
cere. 

Diippliciter  Iconina  vel  Iconisma   carniina  siint  isla  que  se- 
cnntur  : 

Si  coinmissoruin  mcmor  exliteri-s  pfoprioruni , 

\on  idiciiontm  i-eprckensor  cris  vilioriim. 

Alia  : 

Qui  vull  allerim  oculonim  lergcre  lahem , 
De proprio  citiiia  suhtrahnt  (Dite  tabem\ 

Alia  : 

Qiicm  sua  ciilpa  Ugal  mca  cuv  delicta  remordet  ? 
Nec  maie  salagat  proprio  qui  crimine  sordet. 

Sequilur  de  versibus  caudatis,  unde  : 

Que  fines  claiidiiiit  a  cauda  nnmiiia  sumuiit  : 

Quem  vaga  fortune  rota  diviciis  spoliabit , 

Non  mos ,  non  sensus,  non  stirps ,  non  forma  juvahit. 

Ventriliva  -  et  caiidata  sunt  inetra  que  secuntiir  : 

Pauper  ndornatus  ditissimus  esse  putatur  ; 
Dires  iornatus  pauperrimus  esse  prohatur. 

Dactilica  conjiincta  dirtmtiir  ista  carniina,  id  est  mefra  que 
secuntur,  et  similia  : 

Cjlarus  honore  nitensque  décore  poeta  vocnlur, 
Cujvs  niiieiia  lepore  raniriia  prodessc  prohahn-. 


'  On  ne  peut  rlonler  (|ue  les  pootoséiégiaques  n'aient  alTcclinnné  le  pentamètre 
léonin.  On  en  trouve  beaucoup  dans  Ovide,  Properce,  Tibulle,  Martial. 

-  Etienne  de  Rouen  (entre  autres),  qui  déclare  avoir  lait  des  vers  dans  tous  les 
mètres  connus  de  son  temps,  nous  en  donne  des  exemples  curieux,  (pi'il  a  soin  d'in- 
diquer en  marge.  (Ms.  i/ii'ifi,  fonds  latin,  Bibl.  nal.,  xii'  siècle,  fol.  i-yi  v", 
igi  \°.) —  On  les  a[)pelie  aussi  crrs  pu  tliairoii(df. 


DE  METP.ICO   IUCTAMINE.  3 

Melra  soqucnlia  cl  siiiiilia  liiiihiiiilia  '  ;i|)j)cllaiiliii'  : 

Pellerc  noxta  ,  relie  salulma  si  properemus , 
Tirffvn  vircnlia,  fine  cnicutia  pricipicmus. 

Allus  niodus  de  titubanlibus  : 

Scciirus  punis  macula  pclil  cttirra  tliipic; 
I^iiaru.s ,  pravus  lucnlo  cnicialur  m  ignc. 

Isti  V(3r.siis  sofUKMitcs  ot  smulcs  salii.  a  sallaiulo.  diriinhir  : 

Scpe  nncct  qui  pluva  docct  que  Jv.r  reltuoulur  ; 
Decoquilur  quidquid  carplim  ,  cuin  pauca  doccntiiv. 

Adonici  dicuntiir  versus  sequcntcs  et  siiniles.  d  iii  hes  parles.  Koi.  J8 

id  est  proprielates,  dlslinguuiiliir.  ut  in  excmplis  dedaranlur. 

Primus  uiodus  : 

Iinbre  fugato ,  vcre  novato ,  dulce  canamus , 
Tcmpovc  Iclo ,  corde  facelo ,  melra  J'eraïuus. 

Secundus  modus  : 

Vere  deceuti ,  rorc  madenli ,  prata  rircscunl  ; 
Sole  calenti ,  rore  cadcnli ,  gramina  crcscuul. 

Terlius  niodus  : 

Mellijluorum  milis  agcllus  reniai  odore  ; 
Multicolonim  Jlorida  tellus  oaudel  ttouore. 

Adonici  tersonantes  versus  sequenles  et  siindes  a|t|)('llaii(iir  : 

Nale  Dri ,  miserere  mei ,  lux  aima  diri  : 
Tutus  eio  si  quesiero  le  pectore  vern. 

Ouater  sonanles  sunt  versus  sequeiitcs  cl  siiiiilcs  : 

Ars  Veneris  pucris  leueris  uocel  alque  scrrns  : 
lllecebris  cr-ebns  febris  furil  hec  inulirbris. 

Hec  siiiit  melra  limpida ,  cum  m  |)riii(  ipiis  (onNciiiiiiil  \i>\  m 
fine  : 

Muli  suiil  slutu  iiiihi  ,  du  II  miiiiii  piidtrii. 
delo  vie  relo  ;  iiolo  (pind  ipsir  volo. 


'  Voyez  ms.  iAi4(),  fol.  171  v".  Quelquefois  on  les  appelle  ri-rnus  iuclinati, 
in.'iis  ;i!(>rs  les  rimes  inlérieiires  soiil  IViriiK-fs  fie  deux  Intifjiies,  landis  (|iii'  ilnris  les 
versus  titubditif's  elles  sont  formées  de  deux  bn''\es.  (Ibid.) 


h  DE  METRICO   DICTAMINE. 

Metra  seqiicnlia  scrpenlina,  id  csl  inlcrsignala,  sunl  vol  aj)- 
pellanlur  (jue  sccuntur  et  similia  : 

Sunl  vcre  feliccs ,  vcva  pacc  fnienles 
Qui  putrcscentcs  aspcvnanlur  merctriccs. 

Pu'lrograda  '   niotra    sunl    ista   (|iie    secunlur    et    similia.  Et 
primo  in  lilteris  : 

Signa  te  signa,  temcre  me  tangis  et  angis^. 

In  sillabis  : 

Nauta  times  ne  satis  naufraga  quando  nalis^. 

In  dictionibus  : 

Arte  loquor  muti ,  reprobum  vahle  nocct  ira. 
Idem  : 

Siicrum  piufjuc  dabo ,  non  macrum  sacnficabo. 
Rétro  : 

Sacrificabo  macrum ,  non  dabo  pingue  sacrum. 

\n  se  redeuntes  dicuntur  isti  versus  scquentes  et  similes  ''  : 

Me  tibi  jungit  amor  ;  sed  amor  qui  me  tibi  jungit 
Scribcre  fecii  opus;  sed  opus  quod  scribere  fecit 
Mitto  repente  tibi  ;  sed  quod  tibi  milto- repente 
Pignus  amoris  erit;  sed  erit  quod pignus  amoris 
Pectore  setnper  Jiabe  ;  quod  habe  sicpcctore  semper, 
Cogat  ut  esse  meum  tefirmiter  esse  per  evum. 

'  C'est  ce  que  Sidoine  Apollinaire  appelle  versus  récurrentes ,  et  il  on  donne  de 
curieux  exemples.  {Ep.  viii,  i5;  ix,  ii.) 

^  Ce   vers  fait  partie  de  la  légende   du   chanoine  de  Canibremer  (diocèse  de 
Bayeux),  très  célèbre  au  moyen  âge.  —  Le  second  vers, 
Roma  tibi  subito  motibus  ibil  amor 

se  trouve  déjà  dans  Sidoine  Apollinaire.  {Ep.  ix,  1 1.) 

^  En  retournant  ce  vers  en  partie,  on  n'en  obtient  qu'une  phrase  banale,  mais 
non  un  vers  : 

Is  nat,  quando  fraga  navis.  Satnc  times,  nauta  ? 

''  Voyez,  dans  le  manuscrit   710  de  Saint-Omer  (fol.  117  v"),  une  pièce  très 
curieuse  dans  ce  genre  : 

Mortp  gravatur  home,  sed  homo  qui  niorlc  (fravatiir 
Vivere  ciim  possct ,  ne  vivere  posset  amavit. 


DE  ME  TRI  eu   DICTVMIM:. 
Versus  soqucnlcs  et  siiuiles  reciproci  ;i|»|)ellaiiUir  '  . 

NoH  eril  alla  diu  celebris  fortuna  prolci-vis , 
Mors  que  prava  bonis  non  erit  ulla  diu. 

Mira  HoUirc  potes ,  lulum  fcnoribus  auritiii , 
Fitiroribus  laurum  :  mira  nature  potes. 

IVeteroa  liuiil  versus  quos  online  lectos* 
Descendens  reléguas  et  bis  liabebis  eos. 


:      viviit 

;   Franooniiii    ; 

rex 

forlis 

Ijloria 

iliiji'is       ; 

;  Francoruin 

prohilas 

sapiens 

(Inx 

milis        • 

honnslas.     ; 

:      Rcx 

sapiens 

justis 

deslruclor    ; 

spes  bona    ; 

pacis       ; 

Forlis 

(lux 

ticstruclor   ; 

fraudis 

j  11  ris        ; 

anialor 

Gloriu 

uiilis 

spcs  bona    ; 

j"'"'** 

(livini- 

(Icsar 

Duicis 

honostas 

pacis 

amatoi- 

Cfsar        : 

<'l  aller.      ; 

S   Pendel  item,  noque  Unes  iibi  linca  inotii 
Wil  polerit  vera  signidcare  via, 
Noinina  tu  [)riiiu)  j)onos  et  vorba  socundu, 
Nouiinibus  referas  singula  verba  suis. 

Talcs  versus  dicuntur  sin^ula  smgulis-^. 


;        Estas 

l)i'iinia 

jiivi'nUi 

;      scneclus     ; 

Iar(ju8       ; 

a va ru s      ; 

Veslit 

nudat 

•■mil 

conlnMipiiit  ; 

ilividit 

.■iiijM't       ; 

Arva 

iicraus 

fanian» 

preconia 

divitias     ; 

res         ; 

\      Graminc    ; 

fronde 

necc 

senio       ; 

ralionc      ; 

rclenUi       ; 

'   Voyez  ms.  i  /i  l 'i  6  ,  loi.  1 9.')  v". 

-  metratosrc  (glose). 

^  Pierre  ni;;a,  dans  le  Floridus  Aspeclits  (nis.  11.")  Je  Saint-Omcr,  fol.  /i.')  v"), 
nous  a  donné  plusieurs  spécimens  de  ce  {jenre  ;  on  trouve  encore  dans  le  même  ma- 
nuscrit(fol.  77  1°)  une  pièce  de  oG  vers,  de  la  niènie  laclure,  empruntée  à  la  \  ic 


6  DE  METRICO  DIGTAMI.NE. 

Versus  monosillahi  sunt  iii  (|iii  secunlur  : 

llic  dut  ni  lire  dcl,  sed  kcc  oh  lioc ,  hic  vir  dnl  iil  kec  se  ; 
\  ii/l  rein  pro  quod  res  dat  vir  hic ,  hcc  dal  ob  es. 

Fol.  5(ji"        Versus  sequentes  sunt  ex  duabus  dictionibus  : 

Vocifcrahanldv  '  ConstanlinopoUtani 
hmumerabilibus  soUiciludiiiibus. 

Versus  sequentes  laqueares  appellantur. 

iNo  li  f*eii  di  meii  sa 


-f 

-l        -1 

■A             -i 

'^.     .^ 

^.       .^ 

■4         A 

'4^ 

'h\ 

'tas 

SUS 

ial 

tes 

.1'''. 

tiim 

,'     '< 

.^         "*. 

f'     ■-* 

f'       "A 

-r"        ■-* 

/         4 

-f" 

Mo  li  cun  vi  ileii  ra 

Versus  sequentes  sunt  siiniles^. 

S.  Scolares  stndeutes  suos ,  vel  fève ,  m;igister  pins 
Quilibet  diligeiiter  cupit  perlîcere  Vincencius. 
Chorus  clericorum,  inagister,  tuoruin  rogat  le  pie 
Ut  ipsis  favens  sis,  scolis  et  remissis  eant  hac  die. 
S.  Hic  labor  explicit ,  hoc  reticit  ut  nielra  plura 
Arte  canamus .  vel  faciamus,  non  sine  cura. 


de  saint  Berlin  pnr  Tabbé  Simon,  et  publiée  par  M.  Morand,  d'api  es  un  manuscrit 
de  Boidogne-sur-Mer. 

'   Ailleurs  :  Constristabanlnr. 

-  Il  y  a  évidemnaent  ici  une  lacune  q^ui  n  est  pas  indiquée  dans  le  manuscrit. 


COMPENDIUM   GUAMMATlCyE. 


Assit  priiicipiij  siimln  M.iri;i  ineo. 


CAPUT  PRIMUM. 

DEFIMTIONES.  -   DE   DOMINE. 


Ut  ad  sapientiam  |)cr  Grammaticam  venire  possinms,  scien-  Foi.  Ct  r" 
duin  esl  (juod  (|uinf|iie  sunt  clavos  sapiontie.  Prima  est  (Imor 
Domini;  seiMiiida  lionor  inajjislri  ;  terfia  assiduilas  Icjjendi  ; 
(jiiarla  IVeijiu'iis  iiilcrrogalio  ;  (juinla  meinoria  relinendi.  De 
prima  ait  Psalmista  :  «Inilium  sapienlie  timor  Domini.  r^  De 
secunda  ait  Cato  :  «Metue  magistrum.  51  De  tertia  atf|ue  quarta 
ait  Horatius  :  tinter  cuncta  leges  et  per  nincta  liabe  doctos.77 
De  (piinta  ait  Sciieca  :  r.  Inter  Immane  anime  commoda  nichil 
dignius  mcmoria  reperitur,  » 

Septem  sunt  artes  libérales,  scilicet  Grammatica,  Dialectica, 
Relhoriea .  Arismelica,  Goomctria.  Musica,  Astrologia  sive  As- 
tronomia,  très  quarum  dicuntiir  Triviion,  (juasi  très  vie  (piibus 
ducimurad  eloquenciam,  scilicet  Grammatica.  Dialectica  et  Re- 
thorica.  Alie  quatuor  dicuntur  QiiafJnvium,  quasi  quatuor  vie 
quibus  ducimur  ad  sapientiam  ',  scilicet  Ansmetica,  Gcometria, 
Musica,  Astrologia  sive  Asironomia.  Ouarum  omnium  firamma- 
tica  obtinet  principium;  (juod  per  ejus  dillinitionem  salis  mani- 
feste perpenditur,  que  est  talis-  :  Grammatica  est  scientia  recle 

'  scilicet...  Astronotnin  manque  dans  le  manuscrit  i5'iG'i  de  la  Bibliutlièque 
nationale. 

-  C'est  la  défmidon  do  V Orthographia.  Voyez  Tliinol,  Histoire  des  ihi'ories  gram- 
maticalcs  au  moyen  âge,  Impr.  impér. ,  in-'i",  i8(J8,  p.  i3y. —  (/est  aussi  la  déli- 
nition  adoplcc  par  Picn  e  Hélie  [ihid. .  p.  i  u  1 1. 


8  CAPUT  1.  —  DE  NOMINE. 

loquentli,  rcclcque  scrihendi ,  origo  cl  fiindaracnliini  omnium 
liberaliiim  artium. 

Partes  grammatice  sunt  quatuor  :  lillera,  sillaba,  dictio  ot 
oratio  '. 

Llttera-  est  minima  pars  vocis  composite,  vcl  llttera  est  vox 
individuaque  scribi  potest.  Harum  alic  sunt  vocales,  alic  conso- 
nantcs.  —  Vocales  sunt  quinque  :  a,  c,  i,  o,  u;  relique  sunt 
consonantes. —  Consonanlium  alie  sunt  semivocales,  alic  mule, 
alie  liquide^.  Semivocales  sunt  scx  :  l,  m,  n,  r,  s,  x.  Mute  sunt 
novem  :  h,  c,  d,f,  g,  k,  p,  q,  t'*. 

Sillaba  est  fomprehensio  liarum  consequens,sub  uno  accentu 
et  uno  spirilu  indistanter  prolata,  vcl  sillaba  est  vox  naluraiis 
que  sub  uno  accentu  et  uno  spiritu  indistanter  profertur  ^. 

Dictio  est  minima  pars  orationis  constructc,  quantum  ad 
scriptum  ^. 

Oratio  eslcongrua  dictionum  ordinalio  congruam  pcrfectam- 

1  Cette  division  est  conforme  à  celle  d'Hugues  de  Saint-Victor,  de  Pierre  Hélie 
et  de  la  glose  de  l'Anti-Claudien;  elle  exclut  la  théorie  de  la  quantité  et  de  la  mé- 
trique, qui  cependant  sont  considérées  comme  faisant  partie  de  la  grammaire. 

^  Priscion,  1,  ii,  3. 

Llttera  pars  minima  eoiijuiictc  vocis  habetiir 
Aut  individua  vox  que  scribi  valet  hec  est. 
Sed  melius  scriptum  sit  iitlera,  vox  elemenlum. 

[Priscianus  metrificatus ,  ms.  16972  [xui"  siècle] 
de  la  Biblioth'.  nat.,  v.  7-9.) 

^  Priscien,  l,  m,  8,  9. 

''  Priscien,  d'après  Donat  et  Eutropé  (l,  iii,  7),  compte  sept  semi-voyelles  :  la 
septième  est/-;  mais  il  ajoute  :  Sed/multis  modis  ostendiliir  muta  inagis,  de  ([ua 
posl  docebinms.  (l,  m,  9.)  —  C'est  peut-être  pour  se  conformer  à  cette  théorie  que 
le  manuscrit  iS/iGa  donne  les  muettes  dans  cet  ordre  :  b,  c,  d,  g,  k,  q,  p,  t 
et/. 

F  diffamma  Eolcs  pro  ph  dant  ;  mula  sit  crgo. 

[  Priscianus  tnetrijtcatus ,  v.  35.) 

''  Priscien,  11,  i,  i  ;  mais  le  texte  de  vox  llltenilis  est  préférable. 

Sillaba  vox  scripta  est,  cui  spiriUis  et  ténor  unns. 

(  Prisciaiius  mcirijiailus ,  v.  a  a  2.) 

"  Piiscien ,  11 ,  m,  l'i.  Au  lieu  de  ad  scripluin,\i:  manuscrit  iôhij-2  donne  ad 
sensum. 


GAPUT   1.  —  DE  NOMINE.  0 

que  seniciiliam  (lomonsdaiis  :  vel  oralio   est  comprelicnsio  «lic- 
tioniim  aplissinic  ordinalaniiii  '. 

Partes  oralionis  siint  octo,  scilicet  nomcn,  verbimi.  paitici- 
|)ium.  proiioiiien.  |)rej)ositio,  advcrbium,  intcrjeclio  ol  coii- 
junctio  -. 

Nomeii  est  pars  orationis  dcclinabilis  (|iio  uiiiciiiiph*  siilt- 
slantiarum,  corporum  seu  reruin  couimuneiii  vel  pi(»|iriaiii 
(]ualitat(;m  dislrihuit  :  comrminem  (|uidein  (•or|)oriim,  ni  lioiiio: 
[)ropnam,  ut  Vir^pHus;  communem(|uid('in  rcrum,  ut^/rs;  pro- 
priam,  ut  ip(tmmalica  Aristarcln^. 

Quid  est  propriuin  iiominis'?  —  Proprium  nomiuis  est  si- 
gniticaro  sul)stautiaui  et  ([ualilatem  uiiiuscujustpie  rei. 

Unde  dicitur  nomen? —  Nomen  dicilur  a  nomn  greco;  addila  o 
fit  II  onoma,  dictum  a  Iribuendo ,  (jiiod  (Jreci  nemcin  dicuut.  Vel  Foi.  (W  v. 
dicitiu"  nomen.   (juasi  notauien ,  eo    quod  per  ipsuni  nolainus 
substantiam  et  (puditateni  uniuscujusquc  rei''. 

Nomini  acciduut  (juin({ue  :  species,  genus,  numerus,  figura, 
casus. 

Species  est  elementalis  compositio.  ])er  quam  fil  priniilivi  vel 
derivalivi  distinclio.  —  Species  noniinuni  sunt  due,  scilicet  pri- 
uiitiva  et  derivativa  :  primitiva ,  ut  mons  ;  derivativa,  ut  montanus''. 

'  rriscien,  11,  iv,  lô;  XVU,  i,  3.  —  vol  oralio.  .  .  ordinalarum  manque  dans  lo 
manuscrit  iSiGa. 

-  La  division  des  parties  du  discours  est  dilTérenle  dans  Priscien  (  II ,  iv,  i  ô ,  i  G , 
17).  Celle-ci  est  empruntée  au  Donalus  mmor.  (Voyez  Tluirol,  llisluirc  des  thèmes 
jjrmtiDinlirales  an  moyen  àire,  p.  i&8.)  On  la  trouve  dans  lo  l'i-imianus  vwlrijlcalus , 
V.  173  et  178  : 

Dictio  pars  minima  jileni  sermonis  in  octo 

men  bum  ticipiam  nomen         posilio  bium  erjectio         jttnctio 

No        ver      par  pro         pre  adver       inl  con        que  sccatur. 

Dans  Priscien,  Tinlerjection  est  confondue  avec  l'adverbe  (XV,  vu,   l\o).  (Voyez 
Apppiuli.r,  n"  V.) 

■'  Priscien ,  II,  v,  ;?9. 

*  Voyez,  pour  le  propre  et  Vaccident  dans  la  signification  des  mot-;,  Thuiol,  «n- 
vrage  cité,  p.  i58  et  suiv.  —  Priscien,  11,  iv,  i  (S. 

^  Priscien,  II,  v,  39. 

''  Piiscien,  i6jV/.  —  Au  xii"  siècle,  Picrie  Hélie  rapporte  lous  les  acridenls  du 
nom  à  la  construction.  —  D'après  Dunat,  au  \iii°,  on  attiiliuait  six  acridenls  au 
nom.  —  cfAbélard  semble  employer  le  ferme  de  modus  sinnijicandi  |)our  dési|{ncr 


10  CAIMIT   I.  —  1)1-:  NOMINK. 

Nomen  Jiliiitl  iiropiiimi.  aliiid  appellativum.  Proprium  nomen 
est  id  quod  privatain  substanliam  et  privatam  qiialitatem  ali- 
cnjus  roi  sijTTiificat,  ut  Socrates.  Appellativuni  nonicn  est  illiid 
(iiiod  naluialilcr  est  commune  multorum,  ut  homoK 

Species  propriorum  nominum  sunt  quatuor'-,  scilicet  nomen, 
prenomen,  cognomen  et  agnoraen.  Nomen  est  id  quod  impo- 
iiitur  alicni  rei  non  liabenti  nomen ,  ut  Pc/rus.  —  Prenomen  est 
illud  nomen  quod  im|)onitur  alicui  rei  causa  difierencie  vel 
amicicie,  ut  Marcus  Tidhus  Cicevo^.  —  Cognomen  est  id  nomen 
quod  commune  est  totius  cognationis,  ut  Scipio^.  —  Agnomen 
est  id  quod  imponitur  alicui  ab  eventu,  ut  ab  Affrica  dicitur  Af- 
Jncauus,  quia  devicit  Affricam. 

Species  nominum  tam  propriorum  quam  appellativorum  sunt 
quatuor,  scilicet  corporale,  incorporale,  omonimum  et  svnoni- 
mum.  Corporale  nomen  est  illud  quod  corporeara  rem  significat, 
et  hoc  in  propriis  et  appellativis  :  in  propriis,  ut  Sor;  in  appel- 
lativis,  ut  liomo.  —  Incorporale  nomen  est  id  quod  incorporeara 
rem  significat,  et  hoc  in  propriis  et  in  appellativis  :  in  propriis, 
u[  piuhciUa  Pénélope;  in  appellativis.  ut  virtus^. 

Omonimum  nomen  est  illud  quod  in  singulari  numéro  plura 
significat,  et  hoc  in  propriis  et  in  appellativis.  In  propriis,  ut 
Pirrus;  in  appellativis,  ut  nepos.  Synonima  sunt  plura  nomina 
idem  significantia,  et  hoc  in  propriis  et  in  appellativis  :  in  pro- 
priis, ut  Marcus  Tulhus  Cicero ;  in  appellativis,  ut  mucro,  ensts, 
spada  ^. 

ce  que  les  grammairiens  anciens  appelaient  les  accidents  (-syapswofxet'a,  accidentia) 
des  parties  du  discours.»  [Thurcl,  Histoire  des  thémnes  grammaticales ,  p.  i5'i-i67.) 
'   IMscien,  II,  v,  a 5. 

-     Sunt  species  proprii  :  nomen ,  pre         cog         sinnd  agno 
Prenomen  distingtdt ,  amal ,  nomen  notât  esse, 
Cognomen  genus ,  agnomen  qnidvis  notât  omen. 

(Priscianus  metrijicalus ,  v.  i8o-i8a.) 

'*  Priscien,  II,  v,  ao.  Toulelois,  ici,  le  texte  de  l'ancien  grammairien  n'a  pas  été 
exactement  reproduit. 
*  Piiscien,  ibid. 
^  Imité  de  Priscien,  II,  v,  26. 
"  Priscien.  II,  v,  !>6. 


CAPiT  I.  —  1)1':  \(iMiM<:.  11 

S[)ccies  nppcllativoniiti  noiniiiiiiii.  Imiii  |iriinili\()iiiiii  <|ii;iiii 
derivuloruni  siiiil  istc  :  juljccliMim  .  ad  alii[iii(l  diclimi,  (|iiiisi 
;i(l  ali({>ii(l  dicdim.  <!^iMihli>.  |i;)triniii ,  iiilcn-ojraliMiiii .  inliiiiliiin  . 
relalivum,  culli.'ctivum,  dividuiiin,  ra(liciiiiii,};eii<'r;do,  spéciale. 
ordinale,  numérale,  absolutum,  temporale  el  locale  '. 

Adjectivum  nomen  est  id  quod  adiciliir  propriis  el  appidla- 
tivis  noiiiinibiis,  el  sifrnincal  laiidem  vel  \ ilupeiium  ,  V(d  médium  , 
vel  aecidens;  laiidt.Mii.  iiijntilu!*:  vilii[)eiium,  ul  iiijuslii.s;  meduim, 
ut  inagnus:  aecidens,  ni  ail  mu  marc,  iiiiycr  corrits'-. 

Ad  ali(piid  diclum  nomen  est  id  quod  sim;  intelleclu  illius 
ad  fpiod  dicilur  proferri  non  polest,  ut  jxtlcr,  dominiis,  scirus. 
—  Ouasi  ad  alicpiid  diclum  nomen  est  id  quod.  (|uamvis  lia- 
beat  aliquul  contrarium  et  semper  adlicreris,  tamen  ab  ipso  no- 
mmalionem  non  accipit,  i\l  (lies  et  nox,  dexlev  al  snmlerK 

Gentile  nomen  est  id  (piod  {jenlem  siffuilicat.  ul  <pccns  et  la- 
tmus.  —  l^lt^mm  nomen  est  Id  <piod  a  palria  derivalin",  ut  a 
Roma  roma)ius.  —  Interrogalivum  nomen  est  id  ipiod  Mil(M'ro- 
galive  ponilur.  ul  quis^.  —  Inliniluui  nomen  est  illud  quod 
infinité  ponilur.  ut  f]uidnm-\  —  Relalivum  nomen  est  ||  illud  Fol.  t;.»  r' 
(piod  laie  [)(>uitur,  ut  (jui.  —  Colleclivinn  nomen  est  id  quod 
in  singulari  numéro  raullitudinem  significat,  ut  popiilus,  plebs, 
concio,  lurha.  —  Dividuum  nomen  est  illud  (|Uod  liahet  rcla- 
tionem  a  duobus  ad  singulos,  ut  uter  cl  alter,  vel  ab  amplio- 
ril)us  quam  duo  sint '',  ut  omnm  el  (jutlilx'l,  vel  ad  plures  ni 
pares  numéros  distributos,  ut  hiiii.  Irini ,  (juatorni. —  Kaclicium 
nomen  est  id  quod  ad  imitationem  soni  est  inventum,  ut  turlur, 
tnrnlantdrti.  ùniinnabuhim.  —   (Jeneralc  nomen    est  illud   (piod 


'    Priscioii,  il,  V,  ay. 

-  idem,  II,  V,  28. —  \ oyt'Z  (hiris  Tliiirol  {op.  cit.,  p.  .'>.")•>)  in  qiioslioii  dcsinoir 
>i  i'adjoclii  so  lOiisliuil  avec  lo  non)  piopio.  (Glose  Admirunles ,  fïis.  11°  'jTcj  de  la 
bibliothèque  d'Orléans. 

'  Priscien,  II,  v,  39. 

"  Idem,  II,  V,  VI,  :!9  ,  ,']o. 

'  quicumfjue.  (.Ms.  iSiOa.) 

••  UDipUnribnn  ad  aiiif^ulos.  [\U.  liViOa.) 


12  GAPUT   I.  —  DE  NOMINE. 

pcr  spccics  dividifur.  ni  animal  et  arbos.  —  Spéciale  nomcn  est 
id  per  ipiod  geniis  dividilur,  ut  hotno  et  bos.  —  Ordinale  noraen 
est  id  (juod  ordincm  significat.  ut  prnnus,  sccumhis.  —  Numé- 
rale iKtmen  est  id  (juod  nuiiierum  significat,  ut  unus,  duo.  — 
Absolulum  nomen  est  id  quod  per  se  intelligitur,  ut  Dciis,  mens, 
oralio.  —  Temporale  nomen  est  id  quod  tempus  significat,  ut 
(lies  et  iwx.  —  Locale  nomen  est  id  quod  locum  sigmificat,  ut 
loiiginquus  et  propinquus^. 

Specics  nominum  tantum  derivatorum  sunt  novem ,  scilicet 
pafronimicum,  j)ossessivum,  comparativum,  superlativum,  di- 
iiiinutivum,  denominativum.  verbale,  adverbiale,  et  partici- 
piale. 

Patronimicum  nomen  -  est  id  quod  dcrivatur  a  propriis  no- 
minibus  patrum,  secundum  grecam  formam  in  des,  et  significat 
filium  vel  nepotem,  filiam  vel  neptem  .  cum  genitivo  sui  primi- 
tivi,  ut  Priamuhs,  id  estfdius  vclnepos  Priami,  et  /V/rt»»5 ,  id  est 
fdia  velneptis  Priami.  Patroniniicorum  quedam  sunt  masculina, 
quedam  feminina.  —  Patronimicorum  masculinorum  quedam 
veniunt  a  nominibus  prime  declinationis,  quedam  a  nominibus 
secundo,  quedam  a  nominibus  tertie.  Que  veniunt  a  nominibus 
prime  declinationis  formantur  a  genitivo,  œ  diptongo  mutata 
in  a  et  addita  des,  ut  Eneas,  Enee,  Enea,  addita  des,  lit  Eneades^. 
Que  veniunt  a  nominibus  secunde  declinationis  formantur  a  geni- 
tivo boc  modo  :  si  genitivus  desinit  in  /  tantum,  additur  des,  ut 
Priamus,  Priami,  fit  Priamides;  si  vero  genitivus  desinit  in  duo 
ii,  ultimus  mutatur  in  a  et  additur  des,  ut  Virgilius,  Virgdii, 
addita  des,  fit  Virgdiadcs.  Si  vero  genitivus  desinit  in  ei,  ci  con- 
verfilur  in  Hongum  et  additur  des,  ut  Tlieseus,  Theseï,  fit  The- 
sides.  Que  veniunt  a  nominibus  tertie  declinationis  formantur  a 


'  Pristien,  II,  vi,  3i. 

-  Tout  ce  qui  concerne  le  nom  patronymique  est  inspiré  de  Priscien  (II,  vi, 
vu,  Sa  à  lio). —  Pierre  Héiie  a  cherché  à  rendre  raison  de  l'origine  des  noms 
patronymiques  d'une  façon  Lien  étrange.  (Vovez  Thurot,  Histoire  des  théories  ijram- 
malicales,  p.  122  ad  calcem.) 

^  Le  manuscrit  loAGa  ajoute  :  et  Andréas,  Andréa,  addita  des,  lit  Aiulrcadcs. 


CAPUT   I.  —  Ï)E  NOMINE.  13 

genitivo  siii   piiniilu  i .  inlorposita  de,  iil  Ncslnr,  ris.  intcr|)Osi(a 
(le ,  {]  l  Npstoridcs  ' . 

Et  est  sciendum  qnod  omnia  patroniiiii<\T  niasrullna  suiit 
|»rime  (locliiialioiiis  (.'I  (It'clinaiiliir  hoc  iiioilo  :  iiomiiialivo,  lue 
Prianudes;  genitivo,  linjits  Priamide  ;  dalivo,  Iniir  D-idimdc  ;  ac- 
cusalivo,  hune  Prunnidam  vcl  Priamidmi  ;  vocal ivo,  o  Pritimida 
vel  Priamide  vel  Pnanndes  :  ablativo,  ab  hoc  Pritimida.  Va  [diirali 
noniinalivo,  lui  Priamide  ;  ^ciùiwo,  liorum  Priamidanim  ;  dalivo, 
hiis  Priamidis;  accusalivo,  hos  Priamidas ;  vocalivo,  o  Priamide; 
ablalivo,  ah  hiis  Priamidis. 

Item  palroniniica  fciiiiniiia  forrnantur  a  patroniniicis  mascu- 
linis,  reniota  de.  ul  Priamules,  ||  rciiiola  de,  lit  Priamis.  Si  vero  Fol.  Oa  v" 
patroniininiin  inasculiniini   dcsinat   in  /  loiiffiim,  /  convcrlitur 
in  ei,  remota  de,  ut  Thesides.  remota  de,  lit  Theseis. 

Et  est  sciendum  quod  omnia  palroniniica  fcniinina  suntterlic 
declinationis,  cl  declinanlur  hoc  modo  :  noniinalivo,  hec  Pria- 
mis; gemti\oJiujiis Priamidis  vel  Priamides;  dalivo,  huic Priamidi 
\e\  Priamidoij  ;  accusativo,  hanc  Priamidcm  vel  Priamida  ;  wocn- 
tivo,  0  Priamis  vel  Priami  ;  ablativo,  ab  hac  Priamide.  El  plurali 
noniinalivo,  hc  Priamides;  Qemii\o,  liarum   Priamidum;  dalivo. 


A  patribus  vcl  avis  ars  proleni  nominal  a|)te. 

Mator,  avus,  frater,  rex,  condilor  urbis  inepte. 

Hiis  sunt  très  forme  :  des  dans  hic;  hec  is,  as  aut  ne. 

Oij  pi'opi'ii  ifeiiilivns  dat  adcs  el  i  |;eniinata. 

Qnod  fit  ab  os  vel  al)  as  vel  ab  es  fit  ides,  tanieii  r-x  es. 

Cetera  dant  in  ides,  is  et  i,  vel  ab  ey  datnr  ides. 

Enidcs  vel  Alhlantiadcx  non  recula  formai. 

Que  dat  ut  hic  prinii  ijenitivum  sillaba  vincat. 

Hiijus  jus  norme  minuunt  augenlque  poète. 

Feinininum  fit  in  as,  vel  in  is,  si  de  cadit  ex  des. 

Ides  reddit  pis  quod  format  ci  (jenilivus. 

Si  pi'oprii  (fenilivus  yos,  vel  ii,  ûl  yone , 

Con.sona  postrenia  reliquis  post  se  capil  inc. 

Sic  declinata  sunt  hac  ralione  creata  : 

Des,  de,  den  vel  dan,  de  vnl  da,  cetci-a  prime; 

!.<!  vel  as,  i'svel  os,  iden  dat  is ,  i  manet,  as  de, 

Tertia  dans  reli(iua;  quarto  «»  dat  et  es  breviata. 

Es  ([enitivus  el  en  quartus,  sed  cèlera  dant  r. 

{  Prisrianus  metrificalits  ,  tU'i.   i. '1(179     v.  151-5(17.) 


14  C AIM  T   I.  —  1)K   NOMINE. 

hiis  Prunnidlbus ;  accusalivo,  lias  Pnamidr.s;  voralivo,  o  Priamides; 
ablalivo,  ab  luis  Pridmidihus. 

Possessivum  iioinon  est  id  quod  significal  aliqiiid  ex  liiis  qiio 
possidendir.  cimi  ijenitivo  primitivi',  ut  Evandrius  ensis,  id  est 
ensis  Evandn. 

CoTn|)aralivmn  iiomen  est  idquod  significat  m«^/sadverbiuni, 
ciim  suo  ])ositivo,  vel  cum  aliquo  participe  sensu  positivi.  ut 
doctior,  id  est  inagis  dodus,  et  ulterior,  id  est  mugis  ultra  quum  ilie 
qui  est  ultra  ~. 

Conq^arativorum  quedam  veniunt^  a  nominibus  secunde  de- 
clinationis,  quedam  a  nominibus  tertie.  Que  veniunt  a  nomini- 
bus secunde  declinationis  formantur  a  genitivo,  addita  or,  ut 
dodus,  ti,  addita  or,  fil  doctior.  Prêter  ista  :  bonus,  malus,  ma- 
gnus,  primas,  dexter,  sinister,  multus,  magnificus  et  munifcus,  que 
irreguhiriter  comparantur.  Et  prêter  habentia  vocaleni  anfe  al- 
teram  vocalem,  que  assuniunt  wwg-/sadverbium  loco  conq)arafivi, 
ui pius,  magis pius , piissimus.  Que  veniunt  a  nominibus  tertie  de- 
clinationis formantur  adativo  addita  or,  ul  fortis,  forti,  addita  or, 
fil  fortinr,  prêter  juvmis  (\uo(\  facit  junior.. 

Superlativum  nomen*  est  id  quod  ad  plures  res  sui  generis 

'   Piiscien,  If,  viii,  /io. 

-  Piiscien,  III ,  i,  ii,  i  à  i3. 

Comparativa  voco  que  cum  srnsu  positivi 
Vel  cum  participe  sensiis  ejus  majje  signant. 

{l'riseianus  melrifîcn his ,  v.  a'io-a'ii). 
■'     or  vel  tis  addimus  i  {jciiilivi  sive  dafivi. 

Deme  î»i       ma        mclior  plus      prjor   nequioreiju 

uns         regius  nuus     us        biiis 

Cuin  mage  comparai  ard     eg        atre      pi   du      ,  ne  sil  liyalus 

dtlerior 

Hoc  solum  verbum  tibi  detero  do  positivnm, 
Alqiie  nicmor  soliim  fiiiitur  in  or  positivnm 

antcrior  poilerior 

Ante      ra  posl       erior  pridcm  prior  et  prope  pior  dut , 

nifia,,  ^,ugnificen. 

Munijicits  vp]  niag       ceu  rens        del,  comparai  usns. 

[l'rixdamm  n)etnjtea(us  .  v.  o44-2  5o.) 

*  Priscien,  III,  m,  18-21. 

Snmme  vel  valde  superaddil  iinii.s  posilivo; 

Has  nîx.tocio  damus  :  /?.  ri.  .ri.. si.  li.  re.  ti.  ni.    formas. 

(^ Pi-iscianus  nietrifiralux ,  v.  "53  et  a54.) 
Pour  la  qupstion    des   coniparalils   cl   des    superlatifs,  ou   trouve  dans  le   manu- 


CAPUT  I.  —  Di:   NOMINK.  15 

coiiiparalur  cl  superpoiiiliir  oiniilluis,  \cl  qiiod  huiltiin  valol 
C|iianliim  oralio  fada  n\  nihlr  ;i(lv<Ml)i()  cl  siio  |)o>iliv().  ni 
Achilles  futt  forlisfiiDiKs  (ircrorum,  \d  os[  raldc  (uriis.  Sii|>(.'rlaliv(»- 
ruiii  (jucdaiii'  vciiiiiiil  ;i  iioiiiinihiis  sccurulc  (Ircliiialidiiis.  ciiic- 
(laiii  a  mmiinibus  Icrlic.  Que  veniiinl  a  noiiiinibus  sccundc  de- 
clinatioiiis  fonnantura  gcnitivo,  addita  s,  et  simiis,  ni  tloclus.  li, 
addita  s,  et  simus.  fit  rloclissinnis.  Prcicr  ista  :  hoiius,  iikiIiis, 
ma^nus ,  parvus ,  iniilliis,  nidfrnijiciis  et  ii)uiii/icHS,(mo  iri'cgniantcr 
comparantur.  Et  prêter  dcsiiUMilia  in  rr.  (pic  assumunt  rlmiis ,  iil 
tener,  tenerrimus  :  prêter  dexlet-  et  sinisler,  que  faciuiil  (Ictlimus, 
smistimiis;  et  jiretcr  matiirus,  quod  facit  maturrimus  ;  innliiis  vcro 
facit  me(hosi,s.siiti(i.s.  Que  veuiunl  a  uoininibus  lcrtl(>  dcclinaliouis 
formantur  a  genitivo,  addita  simus,  ut  forùs ,  addita  simiis.  lit 
fortissirnus.  Prêter  desinenlia  in  er,  que  assumunt  rimus.  ul  sdht- 
ber,  sdluherrimus.  Et  j)reter  ista  quinque,  que  faciunt  iii  hmit.s  : 
/(tcilis,  fticillnnus;  (igili's,  ngillimus ;  gracUis,  ip-(iciHimus  ;  liuinilifi, 
humillimus;  similis,  simillimus.  Unde  versus  : 

In  /imu.s  quinque  dat  fagus:  cèlera  linque'. 
Diminutivum  nouicn  est  id  quod  dimiuulioncni   sni  jirinn- 


scrit  i5'i6a  (foi.  iGi  i°,  l'^'coi.)  la  leinaïquc  suivante,  qui  n'est  pas  dans  le  nui- 
nuscril  de  Laon  :  «l\ota  quod  1res  sunt  {jradns  comparationis  :  positivus,  ul  albus  ; 
compaialivus,  ul  albior;  superlativus,  ut  albissmus.  —  (>omparalivus  régit  al)la- 
tivum,  vel  nominalivuin,  interposilo  quam.  —  El  nota  quando  superlativus  rcjjil 
genitivum  de  vi  snperlativi,  oporti-l  ul  res  nominalivi  cadal  in  aiipcllaliono  rerum 
genitivi.  Unde  non  dicenius:  Sor  eut  albissiinus  axinornni ,  quia  Sor  venir  el  suh  ap- 
pellalione  asinoruni. —  Item  nota  (|iiod  superlalivum  haltet  cxigenliam  ad  genitivum 
pluralem,  ut  ego  num  alhissituus  istonnn  ;  vel  ad  genitivum  singniarcm  colloclivi  no- 
minis,  ut  pgo  sitm  albissitmis  romane  genlis.  —  lit  nota  quod  omne  superlalivum 
et  compaiativuin  derivatur  e  suo  positivo,  voce  el  significatione.r? 

'  Les  mots  quedam...  tertie  sont  tirés  du  inanuscril  1 5463;  ils  manquent 
dans  le  manuscrit  de  Laon,  où  on  lit  seulement:  «Superlativorum  que  veniunt 
a  nominibus  secundo  declinationis  formantur  a  genilivo,.  .  .  -^ 

-  Ce  vers  se  trouve  el  dans  le  manuscrit  465  de  Laon  et  dans  le  manuscrit  i  ô/iG;? 
de  la  Bibliolhèque  nationale.  —  Dans  le  Doctrinal  dWlexandro  de  Villedieu 
(  i"  partie,  V.  '17'^  ; ,  on  lit  celui-ci,  qui  est  pareil  : 

Dal  lihi  qititujiw  limii.i  qnr  xinnal  ilirlin/dfjiis  : 


16  GAPUT  I.  —  DE  NOMINE. 

livi  significal  nbsolulc  demonstrans ,  ut  homuncio,   id  est  pnrviis 
liomo  ' . 

Denuiiiiiuilivum  nomen-  est  illud  quod  a  voce  siii  primitivi 
sic  denoniinatum  est  et  non  ab  aliqua  spécial!  significalione,  ut 
jiisltis,  ii,  i\dâ'ûd  tia ,  ùt  justitia. 
F..1.  c:îr".         Verbale  noinen  est  id  quod  a  verbo  derivatur,  ut  ab. amo  do- 
rivatur  amor,  hujus  amoris^. 

Adverbiale  nomen  est  id  quod  ab  adverbio  derivatur,  ul  a 
cras,  crastmus. 

Parlicipiale  nomen  est  id  quod  a  parlicipio  derivatur,  ut  ab 
imlulgcns,  indulgcnùs,  indulgcnti,  addita  a,  fit  indulgentui. 


dans  le  Grécisme  d'Evrard  de  Béthiine  (ms.  1/17/15  de  la  Bibliothèque  nationale, 
ici.  /i3  r"),  on  lit  les  suivants  : 

Que  Sîint  in  Hmus  dat  7iobis  noscercfagus. 
In  limus  quinquc  faciès  agilis  facilisque , 
Achumilis,  gracilis,  similis;  composita  jungis. 

Le  moi  fagus  renferme  la  lettre  initiale  de  chacun  de  ces  cinq  adjectifs. 
'  Priscien,  III,  v,  26. 

-  Priscien,  IV,  i,  1.  —  Le  livre  IV  de  Priscien  a  pour  objet  :  frDo  denoniina- 
livis  et  verbalibus  et  participialibus  et  adverbialibus ,  quot  eoruui  species,  ex  quibus 
primilivis,  quonaodo  nascuntur. 75  (Proœm.,  G.) 

Quod  denoniinat  a  primi  sit  voce  voralum. 
Vocali  aut  senti  quavis  denomino  fine. 
A  finem  preit  n,  l,r,  i  :  stricte  cape  nomen. 
Hec  dant  participans ,  advcrbia,  nomina,  verha. 

{Priscia7ius  metr'ificatus ,  v.  agi-ayi.) 
'  C'est  la  définition  de  Pierre  Hélie  (cf.  Thurot,  Histoire  des  théories  gramma- 
ticales au  moyen  âge,  p.  180)  et  de  la  glose  Admirantes  [ibid.,  p.  278). 


CAPUT  11.  —  Di-:  t;i<:M<:iuiu  s  nominum. 


CAPUT  SECUNDUM. 

DE  GE>ERIBUS  .\OMI.NUM. 


Omnia  noinina  tlesiiicnlia  in  a  '  in  iiuniiiialivo  oasii  siii- 
gulari  sunl  feminini  generis,  ut  musca,  terrn  et  tujiia  :  prêter 
noniinà  propria  virorum,  ut  Jtirrurla  et  Catihna;  et  fluviorum,  ul 
Mulucn  et  CrcmoneUa  ;  et  noniina  nfticioruni  ad  solos  mares  |)er- 
tiueutia,  ul  scriha,  hxa,  nauVt ,  collegd  ;  et  noniina  populoi'uni, 
ut  Geta  et  Sarmatn,  que  sunt  niasculini  generis;  et  prêter r/«m«, 
talpa,  pantliera,  que  sunt  incerti  generis;  et  prêter  plancta, 
comcla,  ciroteca,  que  sunt  niasculini  generis  ;  et  prêter  coniposita 
vel  (lecomposita  a  verbo,  vel  a  participiis  derivata,  ut  advcnn  et 
indigena,  et  gentilia  seu  palria.  ut  Numida  et  Francigena,  et  inii- 
tativa,  ut  Lucanista ,  Priscianisla ,  que  sunt  communis  generis'-; 
et  prêter  nomina  tertie  declinationis,  ut  torcuma ,  Us,  sopliisma, 
fj.s,  que  sunt  neutri  generis;  et  prêter  greca  seu  barbara.  ul 
mannn ,  pnscha ,  allcluia^^  et  nomina  litterarumut  ao\  cetera,  rpie 
sunt  neutri  generis  et  indeclinabilia. 

Pluralia  in  a  sunt  neutri  generis,  ut  arma,  prêter  desinentia 
mginla,  ut  triginta ,  quadragmta ,  que  sunt  on)nis  generis,  et  nu- 
meri  pluralis  et  indecbnabilia. 


'  Cf.  Priscien ,  V,  ii ,  5-8. 

-  «communis  generis.  De  compositisexcipiunUii'  isla  :  viperea,  puaryera,  grmnU- 
pera,  que  sunt  feminini  generis.  El  prêter  nomina  tertie. ..  n  (Ms.  i  560;? ,  fol.  i53  v", 
i""  col.) 

^  Cf.  Tliurot,  Histoire  des  théories  grnmmnlicnles ,  p.  •.>.oH;  —  Pierre  Ilélie. 
ms.  de  l'Arsenal,  belles-lettres  latines,  n"  i,  loi.  'i  i  (xri"  sii-rlc)  :  —  Docirinul , 
)  "  partie,  v.  533  : 

Mannaffiie  ncutrnlc  cntn  pasrha  dicitur  rssf. 


18        (;api;t  ij.  —  dk  t-kneiubus  nominum. 

Omiii.i  iioniiiia  (le.siiiciill.i  m  c  iii  iioiiiiiiMlivo  rasii  siiiil  iit'uln 
generis',  ut  innre  et  ojnnc  :  prelcr  greca  in  line  aculo  acccntu 
prolala,  ut  Libie  et  Aoatlie,  et  (jue  singiilariler  sunt  feminini 
{jeneris:  o(  prêter  composita  vcl  sillabicata.  que  (lifTuoscuntiir  a 
suis  pi'iiicij)iis.  iil  (juisque  el  ovins  terre. 

Pluralia  in  e-  desinontia  sunt  feminini  generis,  ut  nrfrucic; 
prêter  tempe,  cete  indeclinabilia,  et  que  plurale,  cujus  genitivus 
facif  quorum,  que  sunt  neutri  generis;  mille  vcro  est  oninis  ge- 
neris, numeri  piuralis  et  indeclinahile. 

Desinenlia  in  i  sunt  neutri  generis,  ul  gumm,i  et  sinapi ;  j)reter 
composita  ab  obliquis  casibus,  ut  Imjusmodi  et  isliusmodi,  que 
sunt  omnis  generis,  et  ufriusque  numeri  et  indeclinabilia.  Fruf^i, 
cordi,  ntcldli,  mnncipi,neumancipi,  sunt  obliqui  casus,  que  iigura- 
(ivc  junguntur  aliis  casibus  et  aliis  generibus. 

In  0  desinentia  in  nominativo  casu  singulari  sunt  masculini 
generis,  ut  lige,  nis,  et  sermo,  nis  ;  prêter  propria  nomina  mu- 
lierum,  ut  Dnlo,\e\  locorum,  ut  Cartano,et  unum  appellativum, 
quod  est  caro,  et  verbalia  desinentia  in  gio,  vel  cio ,  ut  legio,  nis,  et 
lectw,  nis,  et  babentia  a,  d  vel  g  ante  o,  mutantia  o  in  ^  in  ge- 
nitivo,  ut  dukedo,  inis,  et  caligo,  inis ,  que  sunt  feminini  generis. 

De  babentibus  d  vel  g  ante  o  excipiuntur  ordo  et  Cupido  (pro 
filio  Veneris),  que  sunt  masculini  generis;  et  margo,  cardo, 
huho,  scudo,  sunt  incerli  generis;  pseudo^  et  octo  sunt  omnis 
generis,  numeri  piuralis  et  indeclinabilia''.  0,  nomen  littere. 
Fol.  (13  v°.  Il  et  panda  pluralia,  sunt  neutri  generis  et  indeclinabilia.  Duo  et 
ambo  quandoque  sunt  mascubna  et  quandoque  neutri  generis. 
Prêter  ista  :  hamo  ,  nemo,  latro,  pomiliOf  penulio,  pohnto  et  hu^us- 

'     Neutrinii  nomen  in  e/acis,  ut  prcsepc,  cubile. 

(Uoctrinal,  i"  parlie,  v.  538.) 

-  D'après  celle  lliéorie  la  dipliloiiffiio  w  n'existe  pas  :  son  remplacement  par  la 
voyelle  e  n'est  pas  une  simple  liabiliule  prise  par  les  copistes. 

^  Cf.  Tliurot,  Ilisl.,  etc.,  p.  908;  —  Doctrinal,  i'"  partie,  v.  5.'iG  : 
Omne  dabit  pseudo  ;danthec  sedplwma  pondo. 

''  Le  nianusciit  1  5/169  place  ici  (fol.  i5.3  v",  cul.  1)  :  (^fhio  el  (ohIid  quandoque 
siiul  masculini  generis,  quanclofpie  ni'ulri  jjeneris.Ji 


(:\iM  T  II.  —  i)i:  (;[-:!Ni:i5iiîi  s  nomim  m.         id 

iiiodi  vcrhiiliM,  ul  hiho.  itis.  comcdo,  nis.  (itic  siinl  idiimiiinis  jn-- 
noris. 

Iii  //  siinl  iK'iiIri  jfcneris,  ul  i>;enii  et  varini.  IJarbara  si  iiivc- 
iiiaiiliir.  cl  siiil  propria  iiiiiiiiiia  Mi'onnii.  siiut  masciilini  jjcrii'ris  , 
ul  KsdU. 

In /miuIIuiii  iioiiii'ii  latiniiiii  iiniMiitiir  ;  l)ai-|);ii-a  si  iincniandii' 
et  sint  propria  iioimna  \  iroiiiiii.  siiiil  masciiliiii  Kciicris.  ni 
Jncob. 

lïi  c  duo  neulra  iiueiuiinlur,  ul  Idc,  Idclls,  alec,  aIcci.sK  liar- 
bara  siinvenianlur,  et  sint  propria  noniina  viroruni,  sunt  mascu- 
lini  generis.  ut  Ysaac;  et  si  siul  [)r(>|)ria  noiuina  mulicruni,  sunl 
feininiiii  ijcneris,  ul  fjimcr. 

In  (l  duo  invcniunlur  neulra,  ul  (jiiul  cl  ul.  Barbara  si  inve- 
niantur  et  sint  pro[)ria  noniina  virorum,  sunt  masculin! {jeneris, 
\ii  David.  Si  s\nl  propria  iioinina  inulicrum ,  sunl  icniiuini  jje- 
neris. 

In  ^j-  nullum  nonien  latinuui  invcnilur.  Barbara  si  iiiveiiianlur 
et  sint  propria  noniina  virorum,  sunt  masculin!  generis,  ut  0/| 
et  Magojy.  Si  sint  propria  noniina  niulieruui,  sunt  feniinini  ge- 
neris. 

In  p  Mulbiiii  nuMien  laliiiuiii  invenilur;  barbai'a  si  invcniaii- 
tur  cl  sint  propria  nomina  virorum,  sunt  niascuiini  generis, 
ut  Josep;  si  sint  j)roj)ria  noniina  inulicrum.  sunl  leminini  ge- 
neris'-. 

In  t  sunl  neulri  generis,  ut  cnpul,  cuiii  suis  compositis,  ul 
occiput  et  cinciput;  prêter  composita  vel  sillabicata,  ut  <^Mi/j7>e<, 
que  dignoscuntur  a  suis  jirincipiis.  Toi,  quoi  et  aluiuot  sunl 
omnis  generis,  pluralia  cl  indeclinabilia. 

In  al-^  sunt  neulri  generis,  ut  ammal;  prêter  .s«/  (juod  apud 
antiquos  fuit  neutri  generis  ;  apud  nos  est  masculin!  generis. 


'   Priscien,  V,  u.   lo. 

-  Cet  aiiniia  manque  dans  le  manuscrit  ifj'ifif?;  il   manque  aussi  dans  IVisrien, 
ainsi  que  ceux  qui  concernenl  le  /'  el  le^'. 

■*  Cet  alinéa  manque  dans  lo  mannsiril  'i(i."»  de  l^mu.  Alex.mdie  de  Villedicu  m 


^0  CAPLT   II.  -    DM  r.KNERIBLS   NOiMINlM. 

In  f/ sunl  nculri  {jcncris.  ni  vicl  cl  fel ;  j)reler  propria  no- 
miiia  virorum  et  an/jelorum,  ul  Michael  et  Gabriel,  (jue  sunl 
masculin!  generis. 

In  //  sunt  masculin!  generis,  ut  pugil ;  prêter  vip-il  et  pervigd, 
que  sunt  communis  generis  ;  nicliil  et  iiil  sunl  neulri  generis  et  * 
indeclinabilia. 

In  ol  sunt  masculini  generis,  ul  aol. 

In  ul  sunt  masculini  generis,  ut  consul;  preler  cxul  et  presul, 
que  sunt  communis  generis. 

In  am  unum  invenitur,  ut  nequarii,  quod  est  omnis  generis  et 
indeclinabile.  Gomposita  vel  sillabicala  dignoscuntur  a  suis  prin- 
cipiis,  ut  quispiam,  (juisnam. 

In  em-  sunt  neutri  generis,  ut  Uuilumdem  et  m,  noraen  lit- 
ière ;  io////em  est  omnis  generis,  numeri  pluralis  et  indeclinabile. 
Nomina  pluralia,  ut  decem  et  novem,  sunt  omnis  generis,  numéro 
plurali  et  indeclinabilia. 

In  im  sunt  neutri  generis,  ut  cim  ;  prêter  Cherukm  et  Sera- 
ph'im,  que  sunt  masculini  generis;  et  prêter  numeralia,  ut  duo- 
decim,  tredecim,  que  sunt  omnis  generis,  et  numeri  pluralis  et 
indeclinabilia. 

In  um  sunt  neutri  generis,  ut  templum ,  scampnum ;  [neiev  com- 
posita  ab  obliquis,  ut  paterfamUiarum  et  magistermditum,  que  di- 
gnoscuntur a  suis  principiis,  et  prêter  propria  nomina  virorum, 
ut  Omnebonum,  quod  est  masculini  generis;  et  prêter  nomina 
propria  mulierum,  ut  Dortium  et  Plidordum,  que  sunt  feminini 
generis.  Centum  vero  est  omnis  generis ,  numeri  pluralis  et  in- 
declinabile. 


se  prononce  pas  aussi  calégoriquemenl  que  notre  auteur  sur  le  genre  de  sal  ;  il  ne 
fait  pas  de  distinction  d'époque  : 

SU  tibi  nomen  in  al  neutntm  :  sicpone  tribunal; 

Hic  ml  hocqiic  dnbit  ;  nentrum  plurale  carebit. 

{Doctrinal,  i"  partie,  v.  559,  553.) 

'   Priscien,  V,  m,  i  i . 

-  Cet  alinéa  manque  dans  Priscien.  Alexandre  ne  l'a  pas  omis  : 

Tantumdetii  uetitrunt  ;  lotidem  plurale  fit  omnis. 

(Doetrinal.  i"  partie,  v.  SSg.) 


CAIMT   II.  —  IH'    nKNElUlUS   NOMIMM.  -21 

lu  an  siint  masculini  generis ,  ut  Titan  cl  Peau. 

Iii  on  siinl  ncutri  (n'iicris,  ni  uomcii ,  nifi,  cl  crimcii  ,nis  ;  prêter 
com[)Osita  a  nominibns  inslriimciilorum  clcnno,  uis,  ut  coniicrti, 
libiccn,  que  sunt  cominuiiis  [jeiieris;  cl  prelcr  heu.  rwii ,  rcn . 
spkn,  pecten  cl  Jlamen  (|)ro  sacerdole  Jovis),  et  }w(7/(UeMS  nn|»- 
liaruin).  que  sunl  inasculiiii  |Teneris.  ||  Siren  vero  est  feiniiiitii  r.ii.  r.'i 
•jeneris. 

In  //(•  (liio  iineniimliir.  til  Chcrubin  et  Soraplini ,{^[\gs[\\\\  ncuin 
{jeneris  '  ;  dclphin  vero  est  masculini  generis. 

In  0»  sunf-  niasrulini  generis,  ut  Simeon,  prelcr  projiria  no- 
inina  locorum,  ut  Sidon,  vcl  vestiuni,  ut  sindon,  cjue  snni  feiui- 
nini  gencris;  et  prêter  greca,  ut  lllon  et  Pcl'wn,  ([iic  snnl  iiciilri 
generis  et  inderlinabilia. 

In  w  sunt  neulri  gencris,  ul  cdIcarcA  loirular  ;  |)reler  |»ro[)ria 
noraina  virorura,  ut  César;  vel  fluvioruni,  ut  Nar;el  lucar  cl 
hostar,  lar  et  sotulnr,  que  sunt  masculin!  generis.  Par,  cum  suis 
composilis,  est  omnis  generis,  ut  impar  e(  dlspar. 

In  er  sunt  masculini  generis,  ul  paterel  marpslcr;  |)rcli'r  mil- 
lier, mater  et  linter,  que  sunt  feminini  generis;  et  prêter  iler, 
spinter,  radcr,  juger,  vesper  et  cancer  (jtro  morbo);  e(  habenlia  r 
vel  h  consonanlem  anie  cr,  ut  ver,  ns  ;  rnbcr,  ris,  nisi  sini  adjec- 
tiva,  ul  saluber ;  et  nomina  fctuum  terre,  ul  piper  et  papavcr, 
que  sunt  neulri  generis.  —  De  habentibus  v  vel  b  auteur  exci- 
|)iuntur  ym/i'cr  et  imber,  cnni  suis  (•omj)Ositis,  ut  svptcniber  el  (h'- 
ccmber,  que  sunl  masculiin  gcnens.  —  De  nominiljus  fclninn 
terre  excij)innlnr  accr  (nomen  arboris),  quod  est  rcniinini  ge- 
neris :   cucumcr,   okaslcr^  cl  pias ter  sunt  masculini  generis.  — 

'    Un  peu  plus  haut,  rnnli'ur-   a  dit  que  CUcrutjiiu  ol  Scraphim   sont  du  {[otire 
masculin. 

'^  Cet  alinéa  manque  dans  l'riscien ,  ainsi  (|ue  ceux  ([ni  son!  relatifs  an\  désinences 
fin  et  in  qui  précèdent. 

'  Ci.  Tliurot,  '«y;,  ri/.,  p.  2o3,  aog  ;  —  Doctrinal,  i"  partie,  v.  .')Si   : 
ïclibus  hoc  terre  ilat  tertia  ;  dcmc  cucumcr. 

El  dans  le  Ihiscianus  metrificatim  : 

(.  r  ter  ut  •! 

I lie  (lai  cr;  lier  ma    lin    mul    ;  sed jmli   ,  paupcr  et  itber, 


22  GAPIT   11.  —  DH  r.ENERIBUS  JNOMINIIM. 

Dcfretter  qI  pnuper  upiid  ;iiili<|iios  crani  omnis  {jeneris;  a|)iid  nos 
sunt  coiniiiiinis  gcncris.  —  Uhcr,  quando  slal  pro  ahumhinlia,  est 
omnis  generis  :  quando  stal  pro  mamilla  est  ncutri  generis. 

In  ir  sunt  masculin!  generis,  ut  nr,  prêter  ir,  pir,  gmhr,  que 
sunt  neutri  generis  et  indeclinabilia,  marlir  vero  est  omnis  ge- 
neris. 

In  or  sunt  masculini  generis,  ut  amor;  prêter  uxor,  soror  et 
arhor,  que  sunt  feminini  generis;  ])reter  marmor,  ador,  cquor, 
cor,  que  sunf  neutri  generis;  et  prêter  composita  a  colore,  ut 
hicolor  ;  et  a  décore,  ut  indecor;  et  a  corporc,  ut  Incorpor  et 
tricorpor^;  et  omnia  comparativa,  excepto  senior,  que  siinl  mas- 
rulini  generis;  et  prêter  memor  et  aiiclor,  que  suni  comniunis 
generis.  Quatuor  vero  est  omnis  generis,  numeri  pluralis  et  in- 
dechnabile. 

In  ur  sunt  neutri  generis,  ut  murmur  et guttur  ;  prêter  propria 
nomina  virorum  vel  deorum,  et  gentilia  seu  appella(iva  avium. 
et  liabenlia  a;  vel  t  vel/ante  ur,  ut  nsiur,  <mxur,  turlur  alfurfur-. 


Degcuer  omne  genus  ;  hoc  spinler ,  i    ,  scmiiia ,  ver,  bci; 
Tcrtia  que  formai;  hic  iitiber  cum  genilis  dat. 
Hinc  adjecliva  remore  ;  rancer,  rcria,  hoc  da. 

(Ms.  15972  .  V.  ^87-390.) 

ta,      cor      ,;u, 

'     Or  ilabil  hic  ;  jiincta  m  de  cor  et  comparativa 

tor 

Hic,  hec  au  que  memor;  senior  lanlum  dabil  hic  or. 

IIcc  soror,  tue,  arbor ;  hoc  marmor,  ador,  cor  et  cquor. 

(Priscianus  nieirijicalus ,  v.  Sfja-Sgi.) 

-     Hic  aut  hec  turlur 

ffic  aut  hec/urfur  tamcn  adjecliva  notcnlur. 

{Doctrinal,  1"  partie,  v.  096,  397.)  Cf.  Tliurot,  op.  cit.,  p.  210  :  rL'aiilhcMlicitc 
des  deux  voi-s  d'x\le\andre  sur  tiirtur  eljurfur  est  contestée  dans  le  manusciit  Si  53 , 
xiv"  siècle,  de  la  Bibliothèque  nationale,  fol.  16  v".»  —  On  trouvo  un  vers  tout  à 
fait  différent  dans  1^  Priscianns  melrificatus  (v.  3gb)  : 

Hoc  dat  ur;  hic ,  hec  fur,  aug    ;  hic  lur    val    que  m  furfur. 

En  tous  cas,  il  est  corlain  qu'à  celle  époque  il  y  avait  sur  ci'  point  des  théories  va- 
riables. 


CAIMJT   II.  —  MK  CUNKIUI'.liS  NOMiNliM.  d:) 

(MIC  siiiil  inasciilini  jMMiciis  ;  cl  prclcr  vcil);ili;i  (|ii('  li(iiMiml)iis 
imnoni  possiinl,  (|ue  siml  commiiiiis  {jciicris,  ul  fur  ol  ^<»/;»/-. 
Siitur  vcro  est  masciiliiii  {jeneris. 

In  as  sunl  leminini  {jeneris,  ul  inclus  ol  mujcslus;  prelcr  (;i'ii- 
lilia  seii  palria,  ut  Arjmus  cl  Ruvennafi ,  cl  iioniiua  (|ue  iiolanl 
(.lignitatcm,  u(  primus  cl  optimus,  (\[w  sniil  (•oiuiiiuius  ;;rii('ris: 
et  prêter  as,  assis;  mas,  ris;  vas  ,  dis,  (|uc  sunt  inasculiiu  {jciicris. 
Vas  (pro  vase)  est  neulri  {jenerls  ;/««,  nefas  sunl  nculri  ^'cneris 
et  Inderliuahilia;  nugus  vero  est  omnis  [jeneris  el  inJeclina- 
bilc;  e(  prêter  composila  ol  suiuciilia  sillahicahiiu  adjeclKJiiem, 
ut  quisputas  Gi palerfumilius ,  que  difjnoscuulur  a  suis  [)rin(i|)iis. 

Inès  sunt  fcinininl  «jeneris,  ut  rcs  el  spes ;  prêter  dtcs,  (piocl 
in  sinjjulari  numéro  est  incorti  «jeneris^  in  pluralivero  masculi- 
iiuni;  et  prêter  propria  noinina  viroruni,ut  Ulixes,  vol  IIumo- 
rum-,  ut  Aruxes,(il  palroniniica,  ul  Priumidcs  ;  et  prelor  vcprcs, 
lobes  et  mcridics,  et  corripienlia  ||  penulliniain  cresecnlis  jjeni-  Fol.  <i'i  v 
livi,  ut  limes,  lis,  et  trames,  lis,  que  sunt  niascullni  ^encris.  De 
rorripientibus  penultimam  crescentis  genitivi  excipinnlur  isla  : 
abies,  aries,  compcs,  slipes,  Ceres,  seges  et  ceircs,  que  sunl  lo- 
minini  .'^eneris;  el  prêter  convenientia  ufrique  sexui,que  sunl 
oonimunis  generis,  ut  miles,  et  convenientia  utri(|ue  sexui  cl 
aliis  rébus,  ut  teres  et  locupks,  que  sunl  omnis  jjenons.  /:.s-,  eris 
est  neulri  goneris. 

In  is  sunl  feminini  {joneris,  ut  avis  et  nuvts  ;  [)relor  coiivo- 
nionlia  nlricpie  sexui,  ul  civis  el  amabilis ,  que  sunl  (■omiiiiiiii> 
gencris;  el  prelor  corripienlia  |)oniilliiiiani  crescentis  genilivi, 
ut  lapis,  dis,  cl  babentia  duas  consonanles  ante  is,  ul  reslts  cl 
pcslia;  vel  unam  duplicem  consonanlom,  ut  axis,  cl  ea  poiuil- 
lima  sillaba  quaruni  lorminalur  in  unam  ex  liquidis,  ul  Unijuis 
ol  coUis,  ot  babentia  //  aiilo  is,\û  punis  cl  finis,  ipio  sunl  iiiasiii- 
lini  î'onoris. —  Do  corripionlibiis  poiiidiiinain  rrosconlis  ;;oiiilivi 


'   Cf.  Tiuiiol,  op.  cit.,  p.  ^^o■^   :  fSol.-l  (|iio!i  qiinr.j  ilirs  csl  (lubii  ,';.M!(;!is.  .  .  -> 
(Glose /1«/Hiiirti<te,  iiis.  n'-.i.'ia  de  la  l)ii)li.)tlio(iiic  iPOrlOuiis.) 

-  Le  mauuscril  '!<■  i.acn  ol  le  mainksciil   ir)'iG:.  .loniiciil  //(»/>«/whw. 


24  CAPUT   II.  —  DK  GI-NERIBUS  NOMINUM. 

oxcij)iuMlur  |)alr{)iiiiiii(ii  (|iicsiinl  fciiimini  ^foiKM'is,  ni  Pruiims. — 
De  liabcnlibus  //  aille  is  cxcipiiiiilur  canis  et  juvmi.i,  (jiie  sunl 
commiinis  generis  ;  ^/t/s  et  clunis  sunt  incerti  gcneris  ;  et  prêter 
ilia  que  in  islis  vcrsihiis  rontinenliir  : 

Dipplois  et  casais,  ciispis ,  capis  cl  clavis,  assis, 
Aspis ,  glis ,  febris ,  ennis ,  euminis ,  ehvis , 
Lis,  neptis,  laclis,  pellis ,  piscisque  parapsis , 
Puramis  et  pelvis ,  pollis ,  lussis ,  malapeslis, 
Rcstis  ctorexis,  turris ,  vallis  quoque ,  vestis  \ 

<[uc  omnia  sunt  feminini  generis  ;  et  prêter  cdilis  liicauhs,  et 
quls  cuni  suis  compositis,  ut  siqms ,  nequis ,  ai  coniposita  ah  hoc 
nomine  as,  ut  monossis,  tressis,  que  sunt  mascuHni  generis,  Se- 
mentis  est  incerli  generis"-;  semis  pro  sentisse ,  est  masculini  ge- 
neris ;  pro  dtmidio,  est  omnis  generis.  Et  prêter  molans,  pro 
(lente  seu  pro  lapide;  et  pugilarls,  pro  cornu,  alaris,  amiUaris, 
auxiliaris,  natalis,  cardinalis,  subtellaris,  scolaris,  et  nomina  men- 
sium,  ut  quinlilis  et  sextilis,  que,  quando  sunt  fixa  sunt  masculini 
generis,  quando  sunt  mobilia  sunt  communis  generis. 

In  os  sunt  mascuHni  generis,  xxijlos  et  ros;  prêter  cos,  dos  et 
ghs  et  arhos,  et  nomina  insularum  ut  Rodos,  que  sunt  feminini 
generis;  et  prêter  bos,  sacerdos,  custos,  compos  et  impos,  que 
sunt  communis  generis  ;  et  prêter  os,  oris,  et  os,  oss'is,  que  sunt 
neutri  generis;  et  prêter  greca,  ut  Ylios,  melos,  chaos  al pellios , 
que  sunt  neutri  generis  et  indecHnahiiia. 

Nomina  in  us  secunde  dechnationis  desinenlia  siînt  mascuHni 
generis,  ut  domiuus;  prêter  propria  nomina  civitatum  et  insu- 
larum, ut  Damascius  et  Sipontus ,  et  nomina  [)rovinciarum,  ut 
Egiptus,  et  nomina  arhorum  vel  hcrharum,  ut  quercus  eilaurus 
et  ijsopus;  et  eliam  methodus  et  alonuis,  que  sunt  feminini  gene- 
ris. —  De  nominihus  arhorum  excipiuntur  dumus  et  rubus,  que 


'  Ces  vers  difierenl  de  ceux  du  Doctrinal  { i"  part.,  v.  (iaC-GSa)  ot  ont  dû  être 
empruntés,  comme  presque  tous  ceux  qui  sont  dans  celte  grammaire,  à  un  autre 
ouvrage  qui  devait  être  alors  fort  connu. 

-   Dans  l'antiquité  classique,  sementis  est  du  féminin. 


rvi'iT  II.  —  i)H  ci: m:i; NU  s  nomimm.         :>:> 

suiil  luasculiiii  {fcucris.  Par(((liitus  ^  el.  nilcniiis.  a|)U(l  (iiidxlam 
suni  iwasfuliiil  [|onoris.  apiid  (|iiosdaiii  fcmiiiini.  Philosuphns  cl 
plulocalus  suiil  commiiiiis  {jciifris.  Pcluiriis  •'(  riilnus,  m  siiijfiilari 
luiiiKM'o,  sunl  iiciilri  gi'iioris  :  m  pliiiali  mitm.TO,  iiiasculiiii. 
Pus  el  virus  sunt  noiilri  genoris  ci  inclcclinaljiiia.  Kl  jtrclt'r  isla 
que  continontur  in  his  vcrsibus  : 

Aflus ,  diptoiiffua  ,  nardiis ,  costitsqitc  plidsc/tis , 

Âlvus ,  cristallus.  siiioduji ,  balanus  quof/ue ,  vannics , 

Cnrbnsiis  atqiie  coins ,  (ihi'sstis ,  liiiiniis  fjuoqitc ,  bolrus.  Fol.  Ci  i" 

lits  hevcmus ,  Inssus  jiuiguHlur  cl  ipsa  papinis-. 

(jLU'  siiiil  feiniiiiiii  {jonoris. 

Nomiiia  in  us  torfio  declinalionis  siuil  nculri  goncris,  ul  cor- 
pus el  Icinpus  ;  preler  mus  et  lepus,  que  sunl  niasrnlini  generis  ; 
et  prêter  SMS,  gliis  cl  hfjiis,  velus,  ([iic  sunl  conununis  gencris;  el 
preler  di|)longala,  ul  hius  vi  fruits  ;  cl  |)roJuccnlia  |)cnulliniain 
crescenlis  geniUvi,  ul  salus,  lis,  el  virlus,  lis,  (juc  sunl  Icrninnn 
generis.  Pecus,  udis,  est  feminini  generis;  pccus,  oris,  vero  esl 
neutri  generis. 

Nomina  quarte  declinalionis  in  us  dosinentia  sunl  masculini 
generis,  ul   visus,  autlUus;  preler  nomina  arboi'uni,  ul  qucrcus 


'    Païadisiis  l'sl  niasiuliii  ilaiis  l'aiilicjiiik'  classifiuc  ;  dans  le  Ddcliiiial  tm  iloiine 
les  deux  gciiies  : 

lier  paradisHS ,  lue  iiardiis:  doiniis  alque  liijacinlhmt ; 


Chrystalttiiit  lameii  hov  diccimis  et  liic  pnradisus. 

(  V.  645  cl  05o.) 

Alais  le  ma.sculiii  est  iiidi([iié  comme  une  licence  dans  Tédilion  de  IJei  lold  lieMiiidll 
(Paris,  MD),  et  le  Priscianus  meirificalus  (v.  /ii  i  )  ne  donne  qne  le  féminin.  — 
Pierre  Hélie  préfère  le  masculin  :  rSinil. ..  qui  pulenl  dehere  dici  liée  parndixux. . . 
cum  lamen  in  frecpiontissimo  nsu  dicatur  hic  paradisus.71  (  Ms.  n°  U,  beiii's-lollrcs 
latines,  de  l'Arsenal,  fol.  '12  v".)(]f'.  Tliurol,  op.  ti7.,p.  -îio. —  Notre  antoiu',  d'ao 
cord  en  cela  avec  Alexandre,  se  contente  d'indicpier  les  deux  opinions  sans  prenilrc 
parti. 

-  Ces  vers  ne  sont  pas  les  menus  que  ceux  <[ui  sont  dans  le  DocIiiikiI  (  1"  pari., 
V.  dhb-Gfiçf). 


2()  CAPUT  II.  —  DK  GENEIUBUS  NOMl.NUM. 

et  launts.  quo  suiil  IV'Diinini  {[fiieris  ;  et  prêter  ill;i  que  iiolaiilur 
in  islis  veisibus  : 

Porticus  Clique  tribut,  mu-us,  manus ,  nul  anus,  idiis; 
Sic  acus  atque  do  mus ,  j)enus ,  specus  cxcipe,  socnts  \ 

que  sunt  feminini  generis. 

Omnia  nomina  tertle  declinalionis  in  x  tlesinentia  sunt  fe- 
minini generis,  utpax,  as;  prêter  convenientia  utrique  sexui, 
ut  (Ulv,  conjux,  que  sunt  communis  generis;  prêter  adjectiva, 
nijclix  et  capax,  que  sunt  omnis  generis  ;  et  prêter  habenlia  e 
ante  x,  ut  vertex  et  cimex,  que  sunt  masculini  generis  :  de  qui- 
bus  excipiuntur  vibex  et  supellcx^,  et  pertinentia  solis  mulieribus. 
ut  pellex,  et  nomina  fetuum  terre,  ut  carex  et  ilex,  que  sunt 
feminini  generis.  —  De  nominibus  fetuum  terre  excipiuntur 
frutex,  quod  est  masculini  generis.  Elix,  cis,  pro  talo,  est  mas- 
culini generis;  elix,  cls,  pro  circulo,  est  feminini  generis.  Et  prê- 
ter silex,  cortex  et  linx,  quo  sunt  incerti  generis.  Et  prêter  p-rca; , 
rarix,  cahx  cifornix,  et  |)ertinentui  ad  solos  mares,  ut  rcx  et 
juclex;  et  prêter  nomina  virorura,  ut  Ajax,  vel  lluviorum,  ut 
Atax,  que  sunt  masculini  generis. 

Verbalia  in  trix  desinentia  in  nominativo  casu  singulari  sunt 
feminini  generis,  ut  amdlrix;  in-"  obli(|uis  vero  sunt  omnis  ge- 
neris. 

Monosillaba  desinentia  in  duas  consonantes  sunt  feminini 
generis,  ut  nrs,  lin; pars,  lis;  prêter   movs,  pons.  fons,  dens  et 


'   Ces  vers  diffèrent  de  ceux  du  Doctrinal  (i"  pari.,  v.  (JOo-fiOa). 
-  For/ex,  farpex  et  obex,  nolés  comme  féminins  dans  le  Doctrinal  {i"  part., 
V.  (576,  G77),  manquent  ici.  —  Cf.  Thurol,  op.  cit.,  p.  210  et  538.  —  On  lit 
dans  ie  Grécisme  : 

Forficefila  cape ,  pila  forpicc ,  forcipeferrum  : 
Fex  esifilorum,  ceps fcrii , pexqnc pilorum. 

(Ms.  Bibliolh.  n.il.  147/iâ,  loi.  i5  v"; 
i5i33,  fol.  56  v°.) 

"   «in  aliis  rasibns  doclinunku  ad  inodiini  adjeclivorum.-)  (Ms.  j5463,  fol.  1.5/4 r". 
a"  col.) 


CVIMT    II.  —   l)H   CKNKIiir.l  S   .\().MIM  \|.  -21 

.s//ryw  (|)i"0  //'«//ro] .  (jiic   siiiil  iiuisciiliiii   jjcncris.  I"]l  '    prclci'  acl- 
jocliva,  ni  sons  cl  nisoiis ,  (jik;  smil  oiimis  jjenoris. 

PolisillaI);i  (Icsiiiciida  m  diias  coiisoMaiitcs  siitit  iiiasciilini 
goiicris,  lit  tuiveps,  j)is,v.[  furcep.s,  jus;  iirclcr  i/eius  cl  coltors,  (iiic 
sunl  ieniiiiiiii  {jonoris  ;  et  prolor  convciiiciitia  iilri(|iic  sc\iii,  ul 
cclebs  et  princcj>s ,  et  gcnlilla,  ul  Anihs,  (|iic  siiiil  (oiiiiimnis  jjc- 
neris  ;  et  prêter  adjcctiva,  ul  insipicns  cl  coiicors,  (jiic  siiril  (nniiis 
gencris.  Bldens  vA  scrpnis  sunt  inccrli  «jcncris. 


'  ffEl  preliT  ndjocliva. .  .  {jonerisn  manque  ilans  le  manuscrit  1 5/162. 


28  CAiniT   m.  —  DE  CONSTRUCTIONE. 


GAPUT  TERTILIM. 

DE  CONSTRUCTIOi^E. 


Quoniaiu  studium  grammaticoruni  precipue  circa  Construc- 
TiONEM  '  versatur,  idcirco quedani  de  conslructione,adinslruclio- 
nem  rudium  sub  compendio  docearaus. 

Qiiarc  videndum  est  qiiid  sit  constructio. 

Constructio  est  congriia  dictionum  ordinatio  -,  congruam 
perfectamque  sententiam^  demonstrans ,  vel  constructio  est  dic- 
tionum ante  ordinatarum  [demonstratio  (?)]. 

Conp^ruarum  constructionuni  alra  est  congrua  voce  et  sensu . 
05  v°.    ut  Sor  kgit,  alia  sensu  et  non  voce,  ut  populus  currunt.  ||  Itcni^ 


'  Ce  traité  de  la  Construction  est  entièrement  emprunté  à  Sponcius;  il  n'en  est 
que  la  copie  le  plus  souvent  littérale,  quelquefois  abrégée.  —  Voyez  V Introduction 
et  Y  Appendice,  n"  ii. 

-  «Constructio  est  dictionum  congrua  in  oratione  ordinatio.  Habet  enini  quedam 
])ropria,  quedam  autemsecnndum  proprielalem,  aliquando  quedam  conira  proprie- 
lalem...  Omnis  constructio  iniransilione  et  Iransilione  complelur.n  (Hugues  de 
Saint-Victor.  Cf.  Thurot,  op.  cit.,  p.  83.)  —  rCoustrnctio  est  congrua  diclionum 
ordinatio.  Congrua  intelligendum  est  lam  voce  quam  signiûcalione  vei  sensu.  ..'i 
C'est  la  définition  de  Pierre  Hélio  ;  pour  lui,  la  congruitas  est  la  cause  efficiente  de 
la  constructio;  il  suit  la  doctrine  d'Apollonius  [De  construcL,  cci,  i5)  et  de  Pris- 
cien  (xvii,  i53).  —  L'auteur  de  la  glose  Admirantes  donne  cette  définition: 
rEst...  constructio  congrua  constructibilium  unio  ex  modo  significandi  causata, 
inventa  ad  aCfectum  animi  indicamluin.  Cnm  dicit  construclibiliniu ,  tangit  causam 
materialem.  Cum  dicit  «/»o,  tangit  causalem  formam.  Cnm  dicit  e.r  modo  signi- 
ficandi causata,  tangit  causam  efficientem  intra.  Cum  dicil  inventa,  etc.,  tangit  cau- 
sam finalcm.n  (Cf.  Thurot,  ibid.,  p.  9i8,  219.) 

^  congruam  perfectamque ..  .  manque  dans  le  manuscrit  i5i69. 

*  Cette  distinction  des  constructions  en  quatre  espèces  se  trouve  déjà  dans  Pris- 
cien,  mais  d'une  manière  non  suivie  :  Intransitive  :  percuiril  Iwmo  excehus  (xiv, 
i/j);   Transitive:  Aristopltams  Arislarchum   docuit  {un,   iZ);  Reciproce :  Ajax  se 


i 


CAPUT  m.  —  DE  GONSTIlUOTlONi:.  -IW 

congriiarum  scnlciilijinim ,  ;ili;i  (r;iii>iliv;i ,  alla  intraiisiliva.  alia 
reciproca.  alia  relroversiva'. 

Transiliva  conslriictio  est  illa  in  qiia  aclus  vorbi  osleiiflilnr 
Iransire  ab  iina  parte  in  aliaiii,  vel  passio  inferri  ab  iiiia  persona 
111  aliain,  ut  Sor  Icipt  Lidotnim  :  Lunimis  li'jntnr  n  Socrate. 

Intransitiva  constructio  est  illa  iii  ipia  aclus  vcrbi  non  oslm- 
(Jitur  Iransire  ab  una  persona  in  abani,  ner  passio  inlerri  ai) 
una  persona  in  abam.  nec  eadem  persona  osicndilur  agere  et 
pati,  ni  Sor  legit  et  Ytv^iUus  legitur. 

Reciproca  constructio  est  illa  in  qua  una  et  eadem  persona 
ostenditur  agere  et  pati,  ut  ojro  dili^o  me,  lu  diligis  tr,  ille  (hliijit  sr. 

Hetroversiva-  constructio  est  illa  in  qua  du[)lcx  ostenditur 
facti  transitio,  ut  Soi'  rogal  Philouem  ni  ipsc  diliiral  Cicovonem.  — 
Item  nominativi  cum  verbis  et  inter  se  construuntur  itiliansitive, 
ni  Pctriis et  Martiiius  Icirunt  ;  obliqui  vero  cuiu  verbis  et  cuin  nonii- 
nativis  construuntur  transitive,  ul JiHus  pain  legit  Lucanum.  Ta- 
men  obliqui  supponentes  verbis  impersonalibus  construuntur 
transitive,  ut''  me  dccct  légère;  apponentes  vero  transitive  ;  oblupii 
vero  qui  construuntur  per  reg[ula!n(?)],  construuntur  Iransi- 
tive;  obliqui  vero  qui  per  solam  declinationem,  construuntur 
intransitive. 

Quare  scicndum  est  quod  omne  infinitum  verbi  personalis 
pot(»st  regere  accusativum  antc  se  iniransitive,  ut  inr  légère  est 
meum  ;  infinitum  auteni  verbi  impersonalis  si'rvat  constructionem 
sui  verbi ,  ut  a  me  amari  est  meum. 

Item  gerundia,  et  presertim  in  o  desinenlia,  possnut  regere 
ante  se  intransitive,  ut  m  conveniendo  populos  m  itnum,  id  '  est  : 
dum  convenerunt  populum  m  unum. 


interfecit  (ibid.);  Helransitivc  :  oran-  jussil  nt  ml  se  venitiK  (xii,  i-j).  "On  no  sail 
(dit  Tluirot)  si  Priscien  comprenait  dans  cctli- ilivision  toute  espèce  do  construc- 
tion- (p.  aSo);  niais  rPieiro  Hélie  la  considère  comme  complète-'  (p.  9.'{>)- 

'  retransitiva ,  dans  le  manuscrit  i5/i6iî. 

-  Retransitiva,  dans  le  manuscrit  lô-'iGa. 

^   u(  me  (lecet.  .  .  inlraiisilive  manque  dans  le  manuscrit  ifi/iG). 

'   id  est .  .  .  in  iiimin  manque  dans  io  n)aniisciit  \U!\G:'.. 


:J0  CAIM  T   III.  —  DE  GONSTUIGTIONE. 

llcm  \('il)a  impcisoiialiii  habnnfia  litteraliirnm  |)assi\am  ron- 
slruunliir  rum  aj^lalivo,  ti  vcl  ah  prcposilionn  iiicdianlc  [vol  mm 
dativo  loc'O  ejus  '],  ut  cum  dico  :  lego,  dico,  loco  ejus  posilo,  n 
me  Iciritur,  vel  imclii  pro  a  me. 

Item  isla  vcrba  impersonalia  flecet,  oportet,  juval  et  deJerlal 
exigunt  accusativum  casum  ante  se  inlransitive,  ut  me  decel  lé- 
gère. 

Item  ista  verba  impersonalia  inqiiit,  libet,  placet,  accidit,  con- 
venil.  coniigit,  suppetit,  expedit  et  vncat  [et  his-  similia],  exigunt 
(lativum  ante  se  intransitive,  ut  mœhl placet  légère. 

Item  ista  verba  impersonalia  penitet,  tedet,  miserel,  pigct  ac 
pudet  exigunt  accusativum  ante  se  intransitive,  ut  me  piget  légère, 
et  gonilivum  post  se  transitive,  ut  nnimam  menm  tedet  vite  mee. 
Unde  versus  : 

Penitel  el  tedet,  vnseret ,  piget  et  pudet,  ista 
Accusativis  junguntur  et  genitivis  ^. 

Item  ista  duo  impersonalia  interest  et  refert  construuntur  cum 
genitivis  omnium  casualium  ante  se  intransitive;  exceptis  his  ge- 
nitivis primitivorum ,  mei,  lut,  siii,  nostri  eivcstri,  loco  quorum 
construuntur  cum  his  ablativis  possessivorum ,  in  feminino  gé- 
nère, mea,  tua,  sua,  nostra,  vestra,  ut  mea  mterest  légère.  —  Item 
construuntur  cum  hoc  ablativo  cuja,  ut  cuja  mterest  et  cuja 
prodest. 


'  Ms.  i5462. 
-  Ibidem. 

3  Ces  vers  sont  empruntés  au  Doctrinal  {-î"  part.,  v.  i83,  iSk);  le  second  est 
ainsi  modifié  : 

Acatsalivos  sibi  jnngiint  et  gcnitivos. 

Dans  le  manuscrit  loiGa  il  a  celte  forme: 

Accusativis  conjungimus  et  genitivis, 

qui  vaut  mieux.  Ces  deux  vers  ne  sont  pas  cités  par  Sponcius,  mais  ils  se  retrouvent 
dans  le  Grrcisme,  ms.  i  U-j'-iî)  (Biblioth.  nat.),  fol.  ."Jo  r",  avec  cette  varianle  : 

Accusativos  poscunt  simul  et  genitivos , 
el  au  folio  /i()  i"  : 

Accusativum  jwscuiil  simul  et  genitivum. 


C.\1»1;T   III.  -    l)i:  CONSTUUCTIOM'.  -M 

llt'iii  ii(iiiiiiuiti\  IIS  (|iii  sii|)[)()Mit  vcrix)  (l('|)('l  cssi- t'|iiN(|('iii  [xt- 
soiu'  et  cjiisdcjii  miiiieri  cuin  suo  vcibo,  iil  Sm- Irini  .-  si  nlilcr 
fiât,  vitiosa  crit  loculio,  idSor  Icifuiil,  iiulsiilviii)i(iir  [ici'  li{jui;uii. 
Il  ut  cpo  Peints  l<'i>o  '.  ''"'•  '''^  '"' 

Qiiaro  vitlendiim  est  f|ui(l  sil  lijjiira. 

Figura  est  iiitraiisidva  cliclionimi  coujunclio.  \n  diversis  arci- 
dentibus  facta,  ali(|ua  raliouablli  de  causa  :  vei  figura  est  \iliiim 
cuni  rationc  factuin-. 

Figure  que  variant  accidcnlia  surit  (|iiin(jiie,  stilieet  [>ro- 
lempsis,  sillempsis,  zcuma,  siutosis  et  anlilosis-'. 

Prolempsis  est  rerum  serialim  explicandarum  presumptio.  Per 
liane  ligurani  fit  variatio  personanim,  numeroruni  et  casuuin  : 
personaruni,  ut  Nos  legimas ,  cfro  Sahislmm  cl  tu  Liicamim;  nu- 
mcroruiu,  ut  Aqiiilc  volavcninl,  hcc  ah  oriontc,  illn  ah  occidente; 
casuum.  ut  Ilomiiiuiii  hic  est  bonus,  lUe  nuilus.  —  Fit  etiaui 
variatio  per  ohliquos  casus,  ut  A qnil arum  volautium,  alleiius  ah 
oriente  et  (ilterius  ah  occidente  simdis  est  céleri  tas. 

Sillenipsis  est  diversarum  clausularum  per  unuin  verbum  con- 
glutinata  conceptio''.  Conccptionum,  alia  personarum,  alia  ge- 
nerum,  alia  numeroruni.  Ad  quod  sciendum  est  quod  prima 
persona  conci[)it  secundam  et  etiam  tcrtiam  sub  verbo  prime 
pcrsone  et  pluralis  numcri,  ut  ego  et  tu  et  die  legimus.  —  Se- 
cunda  concipit  terliam,  sub  verbo  secundo  persone  et  pluralis 
numeri,  ut  tu  et  die  legitis.  —  Tertia  concij)it  aliam  tertiamsiib 
verbo  tertie  persone  et  pluralis  numeri,  ut  Pelriis  et  Maiiinus 
legunt.  Masculinum  genus  concipit  femininum  et  etiam  neutrum, 

'   Voyez  plus  loin,  cliap.  xix,  dans  les  Varia  de  conslructioiie. 

-  Cf.  Thiirot ,  oy;.  cit.,  p.  •i'.V.\--?M'],  /ifif),  f\{)(),  /17/1.  /l'^îi.  —  Priscion,  XVII, 
XX,  i55. 

^  Cf.  Quinlil.,  iJe  luslit.  ural.,  IV,  1,  '19;  IX,  11,  1  (J ;  iv,  ()(j  (au  point  <l<'  vnc 
de  la  rhéloriquo);  Isidore,  On(r.,  1,  if);  Julii  Hnliani  De  Sclteinatis  lercos,  I 
{Pihet.  lat.  minores,  edilio  Haim,  p.  '18,  i);Ruliiii  Lnpi  Sclwmata  lexeox.  II,  h 
(  ihid. ,  p.  1  A ,  1  /i  )  ;  Carmen  de  figuris  vel  scitemalibus ,  v.  1  ;?  '1 ,  m 5  (  ibid. ,  p.  G8  )  ; 
Boda;   Liber  de  acheinalibiis  el  trojns  (ilnd.,  p.  Gob,  0). 

''  CI",  [sid.,  Jul.  ruifiaii.,  Hodani,  ibid.  —  On  ronconlrc  dans  Picrn;  Ilriii;  le 
piincipc  (pic  diMi\  siii;[uliiTs  vali'iil  un  pliiiii'l.  -      C,{.  'l'Iniroi .  p.  -fG^i. 


.32  (;\PIT   III.—  1)1-    CONSTRI'CTIONE. 

biib  adjeclixo  niasciilliii  {{cncris  cl  pliiralis  minicri ,  iil  Sor  cl 
Bcrlti  cl  mancipinni  .sutil  nlhiK  —  Fcmininum  genus  concipit 
neulrum  sub  adjeclivo  fcminini  gcneris  et  pluralis  nuineri.  ut 
iii  Lucano-  :  Lcgea  cl  plchisciUi  siml  roaclo.  —  Noulrum  [jeMUS 
concipit  aliutl  neutrum  suh  adjcctivo  neutri  generis  et  pluralis 
numeri,  ut  hoc  scampnum  et  hoc  mancipium  sunt  alba.  — Ilom 
pluralis  numerus  concipit  singularom.  ut  iM.i  ci  Sor  Jcfrunt. 

SEQUITUR  ^    DE    ZEUMATE. 

Zeuma  est  unius  verbi  ad  diversas  clausulas  discretio  vel  re- 
ductio.  Per  zeuma  fit  variatio  quandoque  personarum  tantum , 
quandoque  numerorum  tantum ,  quandoque  personarum  et  nu- 
meroruni  :  personarum  tantum,  ut  ego  lego  cl  lu;  numerorum 
tantum.  ut  isti  legunt  et  Soi' ;  personarum  et  numerorum,  ut  ebrii 
sunt  et  ego. 

Per  sinlosim  fit  variatio  personarum,  numerorum.  casuum  et 
generum.  Variatio  personarum  circa  evocationem  attenditur. 
Unde  sciendum  est  quod  pronomina  prime  et  secunde  persone 
et  verba  substantiva  et  vocativa  [prime  et  secunde  persone]  et 
eorum  vim  babentia,  ut^o  ci  forcm,  evocant  ad  se  dictionos  tertie 
persone,  ut  ego  sum  Sor,  vocor  Sor,  vocans  Sor,  fo  bonus,  Jis 
malus.  —  Item  ^  pronomina  derivata  ab  boc  pronomine  ego 
evocant  ad  se  hoc  relativum  qui,  cum  verbo  prime  persone,  ut 
meus  films,  qui  Icgo.  disputât,  et  noster  flius,  qui  legimus,  dis- 
pulat. 

Item  pronomina  derivata  ab  hoc  pronomine  tu  et  vocativi 
casus  evocant  ad  se  hoc  relativum  c^ui  cum  verbo  secunde  per- 
sone, ut  tuus  filius,  (jui  legis,  disputât,  et  rester  Jilius,  qui  Icgilis, 
disputai;  o  Virgdi,  qui  scrwsisti  Eneida,  vwis  memoria. 

'   Cf.  Prisrien,  XVII,  i58.  —  Tliurot,  p.  262.  —  Alexandre  a  donne  loiit   an 
long  la  théorie  delà  Concepiio.  {Doctrinal,  9"  part.,  v.  :20-5o.) 

-  Liicain,  Pharsale,  I,  176.  On  le  trouve  dans  ie  Docli-inal ,  a"  pari.,  v.  /18  : 

Per  vim  sunt  leges  et  plébiscita  coacte. 
■*  Seqnitnr.  .  .  reduclio  manque  dans  le  manuscrit  i^/jôa. 
'  lli'm  .  .  .  (llspvldl  man([ue  dans  le  mannsfrit   ir)'i(J2. 


C AIM  T    III.    -     \)\-]   CONSTIU'CTIONK.  .'5;! 

Varianliir  jjoneia,  ni  Prnicslc  sitl»  ipsa.  Vananliir  iiiiiiumi,  m! 
ixirs  ut  frimlii  sccdnl.  Vananliir  casus,  ni  ultcr  i.sloniin  ciirril. 

Aniilosis  '  est  aliciijus  afriJentis  pro  alio   posiliu.  Per  aiili- 
tosim  II  fit  variatio    casiium.  ut  in  Vir}|ili(»  :   l'rhcni  (jitnm  slatiio  v<>\.  Mr 
veslra  est,  et  in  Evaiigolio  :  iScnnonom  (jueni  aiulishs  non  rsl  meus. 

SF.QDITUH  DE  RECIMINE  CASUDM". 

NoMiiiia  ad  ali(jui(l  dicta,  ni  j>alir  et  flitts,  oxigiinl  jfcnilivum, 
ni  jxt ter  Marùin  :  cl  ca  (juc  iiolanl  j)rclahoiR'ni  ',  ul  jiatcr  cl  do- 
mimis;  et  ea  que  notant  snbjeclioneni,  ni  Jiliiis  et  scrvus;  et  ea 
que  notant  oppositionem,  ut  oppositum  et  coulrnrium;  et  ea  que 
notant  proprictateni.  vel  conimunilateni,  ut  proprium  cl  com- 
iniDir;  cl  ca  (pie  notant  eqniparantiani,  ul  par  et  dtspav,  siinilrt'i 
dissimile,  sunl  ad  ali(piid. 

Item'  nomen  designans  possessionem  exigit  genilivuni  deno- 
tantem  posscssorcm,  ut  capa  Pctri 

Ilein  *  nomina  e.vigunt  genilivuni  casiiin  et  etiain  ahlalivuni 
signilicantem  laudem  vel  vituperium,  vel  proprium  reidesignale 
pernomina  tantum,  ut  homo  magne  virtutis  et  magna  virlule;  ci- 
gnus  albi  coloris  cl  aJho  colore  :  homo  magne  hnqu'italis  cl  magna  ini- 
quitale. 

Item''  verbalia  in  lor  vel  in  Irix  desincntia,  a  vcrbis  Iransi- 
livis  vcnicntia,  ut  amalor  vel  amalrix,  et  eorum  vim  habentia, 
ul  cxpors  et  (Inhius.  cxiguni  gcnilivnm,  ut  amalor  lUius. 

Itcni'  parlicipialia  a  verbis  Iransilivis  vcnientia,  prêter  inr///.s- 


'  Antitosis.  .  .  jjo.silio  niancjni'  dans  le  munuscril  1 5/162. 

-  Cf.  Priscien,  XVIII,  11,  iS-oJ).  —  Thurot,  p.  ^-ifi-a-ji).  —  Alexandre  a  suivi 
le  même  ordre. 

'  stiperpositionem  :  ms,  i5/i();i. 

*  Cf.  Priscien,  XVIII,  1,  9-10;  Tliiirol ,  p.  loC),  où  se  Iroiive  à  peu  pn'-s  le 
même  texte,  exlrail  du  manuscril  n"  Sfiy  de  la  Bihl.  nal.,  fonds  de  Sainl-Virlor 
(xiv"  siècle),  coiitonant  dos  gloses  du  Dnrlrinal :  f'Nomi'n  si|jnific.ins  possessionem 
rejjil  jjcnitivnm  casiim  significanteni  possessorein  e\  vi  possession is,  ni  cdfui  l'rln.'' 

5  Cf.  Priscien,  XVIII,  1.  i3-i/i. 

"  Cf.  Priscien,  XVIII,  11.  17. 

'  Cf.  Priscien.  XVm,  ii,  18. 

3 


3/i  CAPli'T   III.  —  DE  (;O.NSTKli(/riONE. 

dcsincnlia,  ut  amans  cl  dodus ,  et  eorum  vim  habenlia,  ul  nescius 
et  comcius,  exigunt  genitivum,  ut  amans  illim  et  doctus  gram- 
matice. 

Item  ^  noniina  quibiis  ostenditiir  aliquid  contineri  vel  opti- 
neri,  ut  dires  et  'plenus,  et  eorum  contraria,  ut  paupcr  et  vacuus, 
exigunt  genitivum  et  etiam  ablativum,  ut  dives  auri  vel  auro,  et 
paupcr  vuii  vel  vmo. 

Item  nomina  quibus  ostenditiir  aliquid  desiderari,  ut  cupi- 
dus,  avarus,  et  eorum  contraria,  ut  securus,  exigunt  genitivum. 
ut  cupidus  auri  et  securus  sui. 

Item  nomina  partitiva  uter  et  aller,  et  quis  vel  (jui  cum  suis 
compositis  et  sillabicis  adjectionibus,  et  numeralia,  ut  unus,duo, 
très;  et  ordinalia,  ut  primus,  secundus,  exigunt  genitivum. 

Item  superlativa  construuntur  cum  genitivis  pluralibus  vel 
cum  singularibus  nominis  coUectivi,  ul  AchiUes  fuit  fortissimus 
Grecorum,  et  AchiUes  fuit  fortissimus  Grèce  gentis. 

Item  nomina  que  notant  mensuram'- rei  determinatam  vel 
indeterminatam,  exigunt  genitivum,  ut  sextarius  vini,  marca  ar- 
genti  et  alla  olei. 

Item  nomina  que  notant  dampnationein  ^  exigunt  genitivum, 
ut  reus  capilis  et  reus  mortls. 

Item  nomina  que  notant  pretium  rei  exigunt  genitivum,  ut 
partis  duorum  denariorum. 

Item  nomina  [significantia  rem  vel  labentem  etatem^  ]  exigunt 
genitivum  denotantem  tempus  rei,  ut  puer  umus  dm  et  fiomo  vi- 
gmli  annorum. 

Item  nomina  que  notant  preeminentiam  exigunt  genitivum, 
ut  DeMS  deorum  et  Virgo  virginum. 

Item  hoc  nomen  ormndus  exigit  genitivum.  ul  in  Boetio  : 
S\  reminisrare  rujus  patrie  stt  oriundas. 


'   Cf.  Priscien,  XVIII,  n,  99. 

-  quantitalem  vel  mensuram  :  ms.  i5i62. 

~  accusationem  vel  dampnationem  :  ms.  i5469. 

'  Ajouté  en  marge ,  d'une  main  contemporaine. 


CAPUT   III.—  DK  CONSIIUJCTKiNK.  :\:^ 

Jlcm  iiiVL'iimiildi'  (|ii('(l;iiii  t.'iKHiiit's  (•(His(iu(  lioiics  (iircoriini , 
ut  linmo  jificis,  Marcia  Calotnx,  liplius  iimoris,  il  creatvni  snlis.  m  loi 
vecordie,  ulnquc  tomiriiiii .  ml idlon. 

So(|iiiliir  (le  coiisIruclioiK'  dalivi  '.  —  Noinina  ad  ali(|iii(l 
dicta,  ut  pater  (>l  donutnis:  <M  n<tmina  arquisitiva,  ni  iitilis  i'\ 
muUhs;  et  ac(|ijisitiv('  posita,  ut  honus  cl  malus;  et  v<'il)aiia  m 
hilis  (lesinentia,  ut  amnbiUs,  a  verhis  transitivis  venientia  ;  et 
|)artici|»ialia  iti  dus  dosiiicnlia .  ut  nmutiduH.  <'\l|r(iiil  dalivuni 
tautuui. 

Nomina  ad  aliquid  dirla  (juc  notant  |>relationem  et  subjer- 
tionem  non  exignnt  dativum,  nisi  comitante  verbo  snbstantivo, 
vel  cjus  participio,  ut  xale  est  pater  illi. 

Sequitur  de  conslructione  acmsativi.  —  Isia  nomina  osiis'-. 
perosns  ot  présents  exigunt  aceusalivuni.  ul  osus  hella  ol  presciKs 
futur  a. 

Item  sunt  quedam  adjectiva  que  exigunt  accusativuin.  pcf 
(iguram  que  dieitni"  suiecdocbe-',  ut  Sov  est  nlhus  caput. 

Sequitur  de  ronslructione  ablativi  '.  —  Nomina  quibus  osten- 
ditur  aliquid  evenire  exigunt  ablativum,  .....  ul  forlis  nrihus 
et  ncvtus  ncuhs. 

Item  nomina  quedam  exigunt  ablativum .  ad  imitationem  ver- 
borum  a  quibus  descendunl,  ut  dignus  hnc  re  et  nutus  .love. 

Item  comparafiva  construuntur  cum  ablativo  significante  rem 
ad  quam  fit  comj)aratio,  ut  Sov  est  albiov-'  Platone  ;  vel  cum  abla- 
tivo dénotante  excessum ,  ul  Sor  est  major  Platone  uiio  pede:  et 
etiani  exigunt  ablativum  quando  suum  |)0sitivum  exigit  ablati- 
vum, utiSor  est  dignior  Platone  lande,  quia  quandoque  babel  |)osi- 
tivum  construclionem .  eamdem  habeni  rompai'alivum  d  supcr- 
lativum  ejus. 


'   Cf.  Priscien,  XVIil,  ii,  9/1,  2.t;  Tliiirol,  p.  -îSg  el  siiiv. 
■  Cf.  Priscien  ,  XV [II,  11,  ny. 

••  Pierre  Héii«  rapports  aussi  cpIIp  consliiirlioii  à  la  svnt'Cfiotun'.        Ci.  Tlinrol , 
p.  395. 

"  Cf.  Priscipii,  Wlll.  M,  -jJS. 
'  dignior  :  ms.  1  5  '1 6  a . 


:]f)  CAPUT   m.—  DK  CONSTRUCTIONE. 

Item  ablativus  sex  modis  accodil  ad  conslructioneni  :  quando 
noiat  teiripiis,  ut  ego  lego  tola  die;  quando  nolal  loriim  .  ni  tbmii 
forlr  Sucra  vifi  :  «[iiando  nolal  cansani,  ni  nccoiuh  niniiii  ciipKimr; 
quando  notât  iustruiuenluni,  id  pcrcutio  te  baculo  ;  quando  notât 
niateriam,  ut  in  Lucano  :  Seva  robora  maduerunt  tribiinkio  labo  ; 
quando  notât  nioduni,  ut  iste  clamât  alta  voce.  —  Et  nota  quod 
quando(|uo  constructionnju  liabet  nominativus,  eamdem  habet 
tota  ejus  declinatio. 

SEQUITOa  DE  CONSTRUCTIONE  VERBORUM  '. 

Verboruin  aliud  substantivum,  aliud  vocativum,  allud  acri- 
d(?ntale. 

Vorba  substantiva-  sunt  duo,  scilicet  siim  oX  exkto.  Vcrba' 
vocaliva  sunt  quinque,  scilicet  dicor,  vocor,  nommor,  nunciipor  et 
appellor.  Omnia  alia  sunt  accidentalia. 

Verba  substantiva,  ut  sum;  verba  vocativa,  ut  vocor,  dicor  et 
cetera;  et  j)er(inentia  ad  iter,  ut  ambido,  incedo;  et  verba  |)crli- 
nenlia  ad  existentiam,  ut  .s/o  et  scdeo;  et  verba  perlinentia  ad 
apparentiam,  ut  videor  et  appareo;  et  ista  duo^io  et /orem,  copu- 
lant  post  se  nominativum  casum''.  — Et  notandum^  quodquan- 
doque  constructionem  babet  verbum  post  se  in  prima  et  secunda 
persona,  eamdem  habet  tota  ejus  declinatio  :  similiter  gerundia, 
supina  et  participia. 

Infinita  tamen  supradictorum  verborum  copulant  post  se  ac- 


'   Cf.  Priscien,  VIII  :  De  vcrboet  ejus  accidenlifms. 

-  Cf.  Thurot ,  p.  99.5,  la  définition  que  Pierre  Héiie  donne  du  verimm  stibblanlivum 
et  du  verbum  vocativum.  —  Evrard  de  Béthnne  (Grécisme)  appelle  adjeclha  les 
verbes  que  Sponcins  appelle  (iccidentalia.  Il  place  le  verbe  //o  au  nombre  des  verbes 
substantifs. 

Ast  adjecliva  Ion-  rlicas  cetera  verba. 

(Ms.  1/17/15,  liiblioth.  nal..  fol.  liU,  v.  45.) 

^  Priscien  reconnaît  les  verba  vocaliva  (XVII,  3.')). 

*  C'est  la  Ihéorie   d'Alexandre.  (Z)orrn'(irt/,  •T''parl.,v.  2  à<}.)  —  Cf.  Thnrol , 
p.  3/17:  i^\ose  A diiiiro nies ,  mis.  aoi!  de  la  bibliotlirque  d'Orléans,  dalé  de  128/1. 
--  Cf.  Priscion.\l.;5;  \ VI 11,  34. 


CAIUJT   III.—  DK  CONSTIU CTIONK.  37 

(Usulivimi,  SI  acciisaliviis  [irocrdil ,  ijina  (jualis  casiis  iircccdil 
talis  ticbet  sccjiii,  ii(  misnror  lutmnns  volciitis  esse  lioin  :  jiarvo  lio- 
mim  volend  esse  boiio;  \\  ndeo  Itonuncni  rolcntem  esse  honum;  hxjuor  Fol  G7 
(le  Itomine  volcnte  esse  liono.  —  Si  Vdcaliviis  voro  précédât,  110- 
imiialiMis  débet  se(|m,  ut  0  liomo,  roictis  esse  hoiuis,  vnn  littc. 
—  Siiiidein  iiiodiim  conulaiidi  siiimml  pailicipia  siipradicloniiii 
verboriiin,  ul  lire  rcs  est  honitins  cutis  l)oiii:  jiarco  liowini  l'iili  hoiio; 
n  homo,  ensliD/ms,  vcin  liiic. 

Verba  votativa  ('u[)ulaiil  pusl  se  |)r()|>nu  iioiiiiiia  et  eliaiii 
appellaliva,  cum  fit  serino  de  eodeiii,  ni  isic  rocaliir  >oW('.s,  et 
liujus  moiU  res  vocatur  homo. — Si  abler  inveniatiir,  dicalur  (|iiod 
verbmii  vorativtim  iniproprie  ponitiir.  ut  Pnscianc ,  rocor  tuits 
palnuis  I  id  est'  /yy^/'/o/- 1. 

Itt'ui  iiotanduni  quod  quatuor  inodis  ([ucrilur  de  propria 
nominalione,  ut  istc  (jais  vocaluv;  quo  nomme  vociilur  islc  ;  iiuod 
nomcn  hnbel  et  ijuod  est  tinmon  islnis. 

Verboruui  accideutaliuni  aliud  absolutuni ,  aliud  liausilivuiu. 

Absolutuni  verbuin  est  illud  (piod  non  e^jel  adjuiutione 
obliqui  ad  perfectionem  sensus,  ut  vivo,  spiro  ei  ambulo.  Tanien 
verbuiu  absolu tum  |)Otest  regere  accusativuni  per  figurain  que 
dicitur  sinodoche -,  ul  doleo  aiput;  ex  vi  verbi  subinicliccti. 
ul  Corii'on  nrdebat  Alexim,  id  est  ardcnter  am(d)(il.  —  Kl  iiola 
quod,  secundum  quosdani,  quandoque  aecusalivus  notai  lo- 
cuni,  vcl  teinpus,  ut  iste  nmbuldt  viam,  et  mansi  tecum  li-es  dic.s: 
et  quandoipie  notât  causani,  ut  isie  (tuliclat  prcltu ,  id  q^[  propter 
prelia. 

Solet  quoque  accusativus  adverbialiter  posilus  seijui  verbuni 
absobiluiu,  ut  iste  civil  asinutn,  id  est  asimnc. 

Transitivuiu  verbum  est  illud  (juod  CJjet  adjunclione  obli(pii 
ad  perfectionem  sensus,  ut  (into  Pclrnin. 

Verborum  transilivoruin  aliud  activuni,  aliud  [)assi\iiMi,  aliud 
neutruni.  aliud  roiuuiune,  aliud  dcponens. 


'  Ms.  iS^Ga. 

-  Cf.  Priscicii ,  Wlll,  i-.S-im);  VI II.  ili.  —  DocUIimI.  •!''pjrl.,v.  1.S7. 


3S  CAPIJT   III.  —  1)K  CONSTHUCÏIONK. 

Verhiiin  ;uli\(im  rsl  id  qtiod  exigit  accusatlvuni  post  se  de- 
notantem  ;iiiim;d  rationale,  ui  amo  Pelrum.  —  Suiit  tainen  que- 
dam  verha  activa  (|iic  iioii  possunl  rojjere  lalciii  accusalivum, 
iiisi  addalur  verbum  iiilliiiùvum,  ut  dico  el  puto  •  ut  dico  le  légère 
elpuio  Sortent  disputare. 

Item  sunt  quedam  verba  activa  que  exigunt  duos  diverses 
obliques  simul  ex  diversisuatuns.  Hec  igitur  exigunt  accusalivum 
et  genitivum  et  etiam  ablativum,  ut  emo,vendo,  exùmo ,  facio , 
purgo,  dnmpno,  reprehendo,  et  hiis  similia,  ut  cmo  equum  islum 
duorum  ^  dennriorum  vel  duobus  denariis. 

Item  ista  verba  :  do,  comparo,  condico,  impono,  oppono,  obicio  et 
subicio,  et  hiis  similia,  exigunt  dativum  et  accusativum,  ut  do 
tibi  hanc  rem. 

Item  ista  verba  activa  exigunt  duos  diversos  accusativos  ^,  sci- 
licet  flftgito,  posco,  peto,  rogo,  adceo,  celo,  vestio,  cingo,  monco, 
similiter  indiio,  jungo. 

Accusativis  diversis  jungito  si  vis  : 

Istis  addantur  que  sensibus  liée  comitantur. 

Item  liujusmodi  verba  exigunt  accusativum  et  ablativum, 
scdicet  spolio,  privo,  honora^  aUevio,  impleo  et  vacuo,  ut  spolto  te 
capa. 
Fol.  68  r.  Verba  passiva  construunturcum  ablativo^,  a  vel  fl^mediante, 
vel  cum  dativo  loco  ejus  posito.  ut  iste  amatur  ab  dlo,  vel  db 
pro  ab  dlo. 


'    /)•)/(//(  soldoruni  vel  tribus  soldis  :  mis.   i.'i/i6l>. 

-  Cette  règle  se  retrouve  une  seconde  lois  dans  les  Addenda,  dans  le  manu- 
.scril  i5/i62,  loi.  i6i  r",  i"  col. —  Cf.  Tburot,  p.  3o5.  la  Ihcorie  do  Pierre  Hélie 
et  celje  de  la  glose  Admirantes.  Les  vers  cités  ne  sont  ni  dans  le  Grécisme  ni  dans  le 
Doctrinal: 

Poslulo,  posco,  |)(;to,  doreo,  r()}jo ,  flaj;ilo,  celo. 
Exuo  cum  vestil,  iiionet,  indiio,  caicpo,  cingo, 
Accusativos  geniinos  hoc  veri)a  i-nquirunl. 

{Doctiincil ,  u'  pari.,  V.    igi-igS.) 

■'  Cf.  ThuioK  p.  3i8  el  '186, 


CAPUT   III.  —  DK  CONSTRUCTIONK.  39 

(îon^li'iiuiitmliuncn  verba  passivaciiiiiacciisatixo  tribus  modis, 
scilicet  per  tiguram  que  dicitur  sinecdoche,  ut/.s/e  (runcatur  coput  ; 
et  ex  vi  verbi  transitivi  subintellecti,  ut  cnpre  pascuntur  silva.t,  id 
est  pnscendo  corrodant  silvns  :  et  (juando  verbuiii  activum  exigit 
diverses  accusativos,  tunculdinus  ilbiruni  |)otesf  régi'  a  suo  pas- 
sive, ut  (Joceo  te  frrammnUcam ,  et  tu  doccris  a  me  frrammaticnm. 

Alio  quocpie  modo  mveuilur  accusalivus  jundiis  xcrbo  ]»as- 
sivo,  ut  vituperor  msipientem ,  id  est  (jtiui  snm  msipœns. 

Et  notandum  cpiod  quantbxpie  conslruclionem  babet  verbum 
ex  natura  signibcationis,  liabet  tota  t^us  decbnatio,  simibter 
gerundia,  supina  ,  participia,  et  \erbiiiii  iniporsouale  et  passivuni 

Si  vero  verbum  activum  exigit  duos  diverses  accusativos,  non 
penitus  diverses,  tune  idliinus  illorum  non  polest  régi  a  suo 
passive,  nec  a  verbo  iu]j)ersonaH,  et  resolvitur  in  nominalivum. 
et  stal  post  verbum,  ut  iiistttuo  te  liercdem  et  tu  mslitueris  livres. 

Verborum  neutrorum  et  deponenfium  quedam  exigunt  ge- 
nitivum,  ut  egeo  et  misereor;  quedam  (Iali\iiiii,  ut  servio  et  opitu- 
lor;  quedam  accusalivum,  n\  facio  cl  sctjuor;  quedam  ablativum, 
ut  gaudro  et  potior. 

Verba  communia  sunt  ista,  sciHcet  : 

Lnrgior,  experior,  rcncror,  itioror,  onciilor,  ortor, 
Criminor,  amplector,  inlerprelov,  accipe,  lector*. 

Verba  communia  duas  ba])enl  signilicationes,  scHicet  aciivam 
et  passivam,  et  ideo  (bias  babcnt  constriictiones,  nnam  ad 
moduni  aclivi,  ut  rrnnnior  te  :  aliam  ad  modinu  pass[\i,  ni  crtmi- 
nor  a  te. —  Et  notandum  quod  unica  probitione  non  possunt 
babere  utramque  constructionem:  unde  inconvenienler  dicitur: 
vrwuuor  le  et  a  te. 


'   exigi  :  ms.  lô^Ga. 

-  Ces  vers  sont  exfrails  dii  Doctrinal,  i"  pari.,  v.  (jG-j,  ()fi3.  - — ■  Le  secoîid  .se 
termine  ainsi  dans  le  matniscril  i5/i()a  cl  dans  le  Doctrinal:  libt  tint  communia, 
tertor. 


40  CAPUT  III.  —  1)1-    CONSTUUCTIONE. 

Iloiii,licel  (ilfliiiii  si(  siiperiiis  i|ii()il  (jiumi(iiiii(|ii('  constriic- 
tiojieiii  liahel  verbuiu  et  suuiii  participiuiii,  tanicii  parlicipia 
vcrboniiu  comniuiiiuin,  in  ans  et  in  eus  et  in  rus  desinenlia,  ut 
criminans,  nrniinalurus,  tanliini  aclivam  habent  si|jni(icaliuneni, 
et  idco  lanlujji  activani  servant  construcfioncjii. 

Item  in  lus  desinentia,  ul cnminatus ,  ulranH|ue  bal)cnt  si(jni- 
licationem,  et  ideo  utramque  servant  consliMutioneni, 

Ileni  in  dus  desinentia,  ut  cnmuiandus.,  tantuni  passivain  ba- 
bent  si{fnificationem,  et  ideo  tantum  passivani  servant  construc- 
tioneni. 

§.  Interrogativum  ^  nomen  est  id  (juod  interrogationeni  pro- 
fert,  ut  quis  vel  ubi. 

Tnterrogatio  est  rei  dubie,  vel  tanquam  dubie,  sermonis 
[)Ostulatio.  —  Interrogationum  quedam  sunt  de  rébus  simpUcis 
sermonis,  quedam  de  inherentia  predicati  subjunctivi. 

111a  que  querunt  de  inberentia  ad  subjunctivumsunt  septem, 
scilicet:  an,  ne,  nnm  et  utrum,  numquid,  amie  et  nonne;  et  istis 
possunuis  repondere  quinque  modis  :  per  verbum  positivum  in- 
terrogative,  per  adverbium  negativum,  per  adverbium  affîrma- 
tivum,  per  adverbium  negativum  cum  verbo,  per  adverbium 
alFirmativum  sine  verbo. 

Interrogativa  dictionum  dividuntur  in  duas  partes,  scdicet  in 

Fol.  (18  V".    nomen  et  in  adverbium,  ||  quia  nequit  dubitari  nisi  de  duabus 

partibus  orationis,  scilicet  de  re  nominis  et  de  re  verbi.  —  De  re 

nominis  qucritur  oclo'-  modis,  .scilicet  :  de  subslantia,  de  quali- 


'  Tout  ce  passage:  Interrogativum  iwmrn  est  ià .  .  .  jusqu'à  :  .scienduiii  est  quod 
ista  sex  (idverbia,  ne  se  trouve  pns  dans  Sponcius  ni  dans  ie  manuscrit  i5^i6-i.  Il 
a  été  ajouté  comme  un  préambule  nécessaire  à  la  théorie  des  adverbes  interrogatifs 
de  lieu.  Il  est  emprunté  àPriscien.  XVII,  m,  iv,  v,  a 3-3 a  {Adverbia  localia).  De 
plus,  l'auteur  de  cette  grammaire  a  laissé  de  côté  ce  qui,  dans  Sponcius,  concerne 
les  relatifs,  et  qui  est  placé  ici,  pour  ne  le  reprendre  que  plus  tard,  après  la  théorie 
des  déclinaisons,  et  aussi  celle  du  siipposilum  et  de  Vapposiimn. 

-  Le  tevte  du  manu.scril  donne  bien  octo,  et  cependant  il  n'y  a  que  six  modes  in- 
diqués. 


GAPUT   l!l.  —  I)K  (;ONSTIU)CTIONK.  'il 

laie,  de  numéro  aiiiioiMiin .  de  iiiimcio  oïdiiiali.  de  |i(isili(»ii('. 
de  ^enle  si\e  de  |)alria.  —  De  re  \eil)i  <|iieiiliir  si'|il('iii  iiiudis  : 
de  sub.slanlia  aclioiiis  vel  passioiils,  de  (nialilalf,  (l(!  ([iinnlilalf, 
de  nimiero,  de  causa,  de  lenipore  el  de  luco  sex  niodis. 

Scienduiii  esl  (jiiod  isla  sex  adverbia',  scilicel  :  ubi,  umlc,  ijiw, 


'   Voici  ce  qirKvrard  (le  Bôtluiiio  dit  des  qiieslions  de  lieu  : 
Sunl  adjectiva  verbormii  adverbia  seiiipcr, 
SifuI  Icstatur  ai'lis  (loclissiiiius  actoi-*, 
Âdjuiictiim  vcrbo  dicas,  ul  dicit  ori|;o. 
Umlc,  ubi,  qno  vel  qiia  tota  qneruiil  quatuor  isla. 
Quo  pjilit  ad  ;  qiia,  pcr  ;  in,  itbi  |)etil;  iindc  jiclil  de  ; 
lliv,  illic ,  iilic,  alibi, forix,  iiec  ad  ubi  da. 
Uinc ,  illiiir ,  isliiiv ,  ulinndc  polit/ocM  umlc. 
Une,  illiic ,  if  tue ,  aliof\i\c,  foras  àahil  ad  qiw. 
Ilac,  illar ,  islac ,  alias  qua  vull  sibi  reddi. 
Qno  poscit  qiiarluiu  respoiidcri  sibi  casuiii  ; 
Vndc  L'I  qaa  sextuin.  Propriis  sic  esse  locorum. 
[De  dccliiiabilibus  colli(fC  iiominibus.] 
Ast  in  nbi  débet  ficri  variatio  quedaïu. 
Noniina  si  prime  sint  pi'opria  sive  secundc, 
Etcaroant  numéro  plurali,  sic  nota  presto: 
Si  queras  per  nbi ,  danda  est  tibi  vo\  jfenilivi. 
Noniina  si  prime  plurale  notentur  liabon" 
Tautum,  tuiic  ad  ubi  débet  sextus  sibi  juniji. 
Propria  consimilcin  ipie  lertia  continet  edenl. 
Rome,  noloma/fi ,  Vcrnonc  inoralur,  Athenis  ; 

Rare  mnvalur,  liumi,  milicieqiw ,  doua. 
Romain  ,  Rolomaij-uiu ,  Vernoncm  tendit,  Athcnas; 

Rus  Icudcbat,  humuin ,  iniliciamque ,  domtim. 
Roma ,  Rolomaffo,  Vcrnonc  meabal ,  Athenis; 

Rare  meabal ,  hnmo ,  milirinquc ,  donio. 
Roma,  Rotomago ,  Vcrnonc  redibat ,  Athenis; 

Rurc  redibat,  hnmo,  vdliàuquc ,  domo. 
Intro  co;scdcl  intns  homo  ;  vcnit  indc ,  deinlus  ; 

Egreditnrquc  foras  :  slalforis  antc  scolas. 

((jréeismc ,  tns.   ilfjUh,  liil)li»lli.  iiiil.,   fol.  'Ml  \". 
V.  îo  el  siiiv.  ) 

On  peut  rciiianiner  (|ir\le.\andro  .se  sort  des  inèincs  noms  de  ville  [lour  lu  (jiies- 
tion  uhi  : 

Rolnniagi  slndean ,  rcl  llnnic  deinde  moreris  ; 


(hii  modo  rnre  ranit ,  Vcrnonc  canal  vel  Athenis. 

(Doctrinal,  i'  |)nrt.,  v.  i3i  el  37-'i.) 

On  en   a   tin-  celle    roncliision    (|u"  \le\aridir   de    Villedicn   avait  dû  ré.sjdcr  à 
Honen  ou  àVcrnon,  ou  en  jjénéral  dans  la  liaiile  \uriiiandie.  l'our  <|ui'  cf||r  con- 

*  Scilicel  Prisciaiius.  (Glose  du  luamiscril.) 


42  GAPIJT  m.  —  DE  GONSTRUCTIONE. 

qua,  (juorsiini  et  quousque  aliqiiaiido  j)onuntur  interrogative,  ali- 
qiiando  infinité,  aliquando  relative.  Sed  prescienduin  est  quod 
uhi  signifient  in  loco  :  quo,  ad  locum  ;  unie,  de  loco  :  qua,  per 
locum  ;  quormm,  versus  locuni;  quousque,  usque  ad  locum,  vel 
usque  ad  tempus. 

Huic  adverbio  uhi  interrogative  posito  respondetur  per  ad- 
verbia  in  /oeo  signilicantia.  — [Huic  '  adverbio  quo  interrogative 
posito  debent  responderi  adverbia  signiticantia  ad  locum  ;  et  sic 
de  ceteris.  Unde  videndum  est  que  adverbia  significenl  in  loco, 
que  ad  locum^  et  sic  de  ceteris. 

Hec  adverbia  significant  in  loco  :  kic  et  lllic,  istic,  inlus,  foris, 
ibi,  ibidem,  alibi,  alicubi,  alias  et  composita  ab  uhi,  ut  sicubi, 
nuncubi,  necubi;  nsquam,  et  nusquam.  —  Hec  adverbia  significant 
ad  locum,  scilicet  hue,  illuc,istuc,  intro,  foras,  alio,  aliquo,  et  alia 
composita  a  quo,  ut  siquo,  nequo;  illo  et  eodem. —  Hec  adverbia 
significant  de  loco  :  hinc ,  illinc,  istinc,  inde  et  aliunde,  et  alia 
composita  ab  unde,  ut  sicunde,  alicunde.  —  Hec  adverbia  signi- 
ficant per  locum  :  hac,  illac,  istac,  alia,  aliqua,  et  alia  composita 
a  qua,  ut  nequa;  illa,  ea  et  eadem. 


clusion  pût  être  adoptée,  il  faudrait  savoir  si  Alexandre  s'en  est  servi  avant  Evrard. 
De  plus,  il  est  bien  probable  que  ces  noms  Roma,  Rothomagus,  Verno,  Athenœ , 
élaient  habituellement  pris  pour  exemples  dans  les  questions  de  lieu.  Ainsi,  à  coté 
de  ces  vers  du  Priscianus  melrificatus  : 

Unde,  iibi,  qua,  quo;  de,  in,  per,  ad  :  hic  loca  queris  et  affers. 
Urbs  et  castelium  sexto  qua  reddit  et  unde  ; 
Quarto  quo,  sed  ubi  genitivo,  ni  sit  in  i*  vel 
Piuralis ,  quia  lune  ad  uhi  respondeo  sextum. 
Rus  cum  milicia,  domus  ac  humus  hec  Lmitantur. 

(Ms.  15972,  xiu"  siècle,  Biblioth.  nat.,  fol.  107,  v.  990-994 ),  on  trouve  cette 
glose,  de  la  même  époque,  où  l'auteur  a  évidemment  copié  les  vers  d'Evrard  de 
Béthune  :  crNomen  urbis  et  caslelli  respondetur  ad  interrogationem  factam  per 
qua  et  per  unde  in  ablativo  casu,  ut  qua  transit  rex?  Roma,  Rolomago,  Vemone. 
Unde  venit  rex?  —  Roma,  Rotomago ,  Vernone  redibat.  Athenis.  —  Ad  quo 
respondetur  per  accusatixTim  casum,  ut  quo  vadil  rex?  —  Romam,  Rotomagum , 
lernonem,  lendit  Athenas.  —  Ad  ubi  respondetur  per  genitivum,  ubi  non  sit  tertie 
declinationis,  vel  piuralis  numeri,quia  tune  per  ablativum  respondetur,  ut  ubi  est 
rex?  —  Rome,  Rolomagi ,  \prnone,  moratur  Athenis. ■n 

'   Ms.  1.5/162.  —  Manqup  dans  le  manusciit  465  de  Laon. 


CAI'IIT    III.  —  DK   CONSIlillCTIOM-;.  'ù\ 

Ht'c  adverbia  smil  curimiuiiia  <jua(iior  prcdlcfis  iiih'irojjalio- 
iiibus,  scilicet  :  peregrc ,  poiie,  super,  supni ,  injra ,  inlra,  extra, 
ritrn,  circn  d  ultra. 

Hec  adverbia  .sijjiiilicanl  versus  bxiini  :  orsum,  illorsum,  istor- 
suni,  antrorsmn,  retrurstim,  dextrorsum ,  xtnifitrorsum,  introrsum, 
sursum,  dcorsum,  ahorsum,  alnjuorsinn,  extrorsum  ot  eorsuin. 

Hec  adverbia  signilicant  usque  ad  lociirri,  vd  iis(|uc  ad  (cm- 
pus  :  liaclenus,  Jiucuaque  ol  cousquc  ;  tanien  mqiie  modo  cl  nuque 
nunc  sigiulicant  laiitiiin  usque  ad  tempus.  —  Et  notanduiii  (luod 
ea  que  derlvauliir  a  deiuonstralivis  demonslraliva  siinl  ;  que  a 
relativis  relativa  sunt;  que  ab  infinitis  inflnila  sunt.  Tamen /6<, 
ibidem  et  ntdr  lantiim  relative  ponunlur. 

Dictum  est  de  adverbiis'.  —  Scquiturde  nominlbus.  Adquod 
scionduni  est  quod  j)ro|)ria  nornina  Jocoruiii  prime  vel  seninde 
dechnalionis  simplicia,  et  ista  tria  a|)pellaliva  domus,  humus  et 
milicia,  in  genitivo  significant  in  loco;  in  accusativo,  r/f/  locum ; 
in  al)lativo,  de  loco  el  pcr  locum.  —  Item  propria  iioinina  bjco- 
rum  terlie  declinalionis  simpbcia.  iil  Carlago  ;  al  iinum  appclla- 
tivum,  quod  est  rus;  et  tantum  j»birahter  dediriata,  ut  Pise  el 
Venetie,  in  accusativo  significant  ad  locum;  in  ablalivo,  in  loco, 
et  de  loco,  d  prr  locum  -. 

Item  supina,  ut  amalum,  amatu,  in  accusativo  significant  «r/ 
locum;  in  ablativo,  de  loco. 

Precedentibus  interrogationibus  quandoquc  respondent  ca- 
sualia  cum  prepositionibus.  Ad  quod  scienduni  est  quod  alia 
propria,  alia  appoHativa  a  prr'dictis  in  al)lativo  res[)oiid<'ntur  ad 
ubi,  cum  bac  [)repositione  m.  In  accusativo  casu  respondetur  ad 
quo,  cum  bac  prepositione  ad,  si  fuerimus  longinqui^;  si  fueri- 


'  Cl.  Priscien,  \V  ,  ii,X,  i).  —  Il  y  avait  nn  xiiT  siècle  fie  noiiiltreiises  dis- 
cussions sur  les  <|uc'sli<)i)s  de  lieu;  le  fonds  commun  se  Irouve  dans  un  passage  du 
(Jommenlaire  île  noheit  Kilwanlby  sut-  l'risrien,  cilc  pjirThiirot,  p.  .'^a8. 

'  Ici  linil  le  tiait»^  De  diiiislniclioiif'  de  Spoucius.  i.c  qui  suit  est  de  Tauleiir  de 
noire  grammaire. 

^  si  fueiiuins  loiiiriiifjiii .  .  .    site  iiriipiiiffiii    ruautpie  dans  le  manuscrit    i.'j/iOj. 


â4  r.APlJT   III.  —  DE  CONSTnUCTIONE. 

unis  jii(i|)iii(|iii .  ciim  |)r(![)Osilione  in.  —  Propria  noniiiia  \iro- 
Foi.  ()i)i'.  1(1111  vcl  iiHillcniiii  iii  II  accusativo  casu  respondentur  cum  pre- 
positione  ad,  si  i'uerimus  lonjjinqui,  sive  [tropiiKjui.  — Noinina 
jiropria  jirovinciaruni  in  accusativo  casu  respoinlcnlur  ad  quo  cura 
liac  prepositione  in. 

In  ablativo  casu  respondentur  ad  undc  cum  hac  prepositione 
de,  si  fuerimus  pro[)inqui  -,  si  fuerinius  longinqui ,  cum  hac 
prepositione '^f  ^  vel  ab.  [Propria  nomina  virorum  vel  mulierum 
semper  respondentur  cum  hac  prepositione  «"  vel  ab.] 

In  accusativo  casu  respondentur  ad  qva,  cum  hac  preposi- 
tione per. 

Item  notandum^  est  quod  a  predictis  generahter  omnia  pro- 
pria et  nomina  appollativa  in  accusativo  respondentur  ad  qno, 
cum  hac  prepositione  ad,  vel  adverbio  versus,  ut  quorsum  vadis  ? 
—  Versus  Bononiam;  et  quandoque  postponitur  versus  et  débet 
Bononiam  sequi. 

In  accusativo  casu  respondetur  ad  quousque,  cum  preposi- 
tione ad,  vcl  adverbio  [ms^mcJ  ,  ut  quousque  vadis?  —  Usque  domum; 
et  interponitur  quandoque  ad,  et  dicimus:  Usque  ad  eccksiani. 

Item  nreneraliler  et  propria  et  appollativa  respondentur  a  pre- 
dictis in  accusativo  casu,  cum  islis  prepositionibus  seu  adverbiis 


mais  a  été  rétabli  on  marge  par  uno  main  1res  poslérioure  qui  soml)ie  être  du 
xv'  ou  peul-ètre  même  du  xvi'  siècle. 

'  [  Propria  nomina  provinciarum  semper  respondentur  cum  hac  prepositione 
de.]  Ms.  i5/i62,  en  marge,  de  la  même  main  que  ci-dessus. 

-   Ms.  lo^iGa. 

'  ffGeneraliter  et  propria  et  alia  appellativa  in  accusativo  rospondeninr  ad  uhi, 
cum  istis  apud,  prope,  ante  et  posl,  super,  supra,  infra,  extra,  circa  et  idtra ;  cum 
eisdem  aàquo,  prêter  cum  apud  et  prope. —  Item  cum  istis  super,  supra,  mfra, 
inlra,  extra,  citra  et  ultra  respondentur  ad  unde  et  ad  qua.  Consuevimus  lameii 
respondere  ad  unde  cum  hac  prepositione  de ,  ul  de  ultra  montes  venio.  —  Ad  rptor- 
mm  respondentur  ciim  hac  prepositione  seu  adverbio  versus,  n[  quorsim  vadis?  — 
Versus  Papiam  vadii.  Quandoque  lumen  postponitur  versus,  ul  Ytaliam  versus.  — 
Ad  quousque  respondetur  cum  bac  prepositione  seu  adverbio  usque,  ul  qimisqnc 
radis? —  Usque  Crrmonain  vado.  Quandoque  tamen  interponitur  ad,  ul  usque  ad  ec- 
clesiam.-i)  (Ms.  i.5.'i6'j ,  loi.  i55  r",  îi'"coi.) 


CAPIJT   III.  -   l)K  CONSTRL'CTIONK.  45 

tijiud vl jnopr.  diili'  ('[  jiosi .  siijH-r.  mlcr,  mira,  r.vlra,  citru  <•(  iillni. 
—  Ciim  eisdem  rospondelur  ad  (juo,  exccplis  hjukI  et  jn-opc  — 
(limi  oisdom  rospoiidetiir  ad  iinde.  cuin  hac  prcpositioiie  de,  ul 
remo  (k  ultra  montes.  Et  ud  (jiui  omma  is(a  res[)OiideiUiir  super  ol 
supni,  intra  et  extra,  circa  et  ullra. 


46  CAPIJT   IV.  —  1)K   DKCI.IiN ATIONIIÎUS. 


CAPLT   QUARTUM. 

DE  DECLINATIONIBUS. 


Declinationes  nominum  suntquinque  :  prima,  secunda,  tertia, 
quarta,  quinta  ^ 

Sciendum  est  quod  prima  deciinatio  duas  iitteras  habet  ter- 
minales, scilicet  a  et  .s,  et  habet  très  terminationes,  scilicet  a, 
ut  musa;  as,  ut  Andréas;  es,  ut  Ancliises. 

Genitivus  singularis  desinit  in  œ  diptongum,  et  formatur  a 
nominative  quocumque  modo,  ut  musa^  a  in  e,  fit  muse. 

Dativus  est  similis  genitivo.  Accusativus  formatur  a  genitivo, 
e  in  am,  ut  muse,  e  in  am,  musam.  Si  vero  nominativus  desinit  in 
as,  accusativus  desinit  in  am  vel  in  an,  ut  Andréas,  Andream  vel 
Andrean.  Que  desinunt  in  es,  accusativus  desinit  in  am  et  in  en, 
ut  Ancluses,  Anchisam  et  Anchisen. 

Vocativus  et  ablativus  sunt  similes  nominativo,  prêter  illa 
que  desinunt  in  as  et  in  es,  que  faciunt  vocativum  per  abstrac- 
tionem  s,  ut  Andréas,  o  Andréa,  et  Anchises,  o  Anchise. 

Nominativus  et  vocativus  plurales  sunt  similes  genitivo  sin- 
gulari. 

Genitivus  pluralis  formatur  ab  ablativosingulari,  addila  rum, 
ut  musa,  musarum.  Sed  quandoque  per  apocopam  perficitur, 
ut  Trujugenum  pro  Trojugcnarum. 

Dativus  et  ablativus  plurales  sunt  similes  inter  se,  et  for- 
mantur  ab  abiativo  singulari ,  a  in  is,  ut  musa,  musis:  prêter 


'   Cf.  Priscien,  VII,  ii,  ni,  .'>  à  i-i.  —  L'aiilenr,  dans  tout  v.i'  chapitre  des  Décli- 
naisons, sp  ronfornip  générali'irjeiif  aii\  règles  indiquées  piir  Pnsrien. 


CAPUT   IV.  —  DE  DECLINATIONIBUS.  'i7 

leininea  '  quedam  qur,  ;ul  dillcrenciam  siionim  inasculinorum. 
faciunl  in  ahiis,  ul  (lunmi  ,ti)iimal)i(ft:  <fr/i .  denhusi^miilti .  mululnts; 
porai,  porcabus;  awia,  (isuuihus;  monnai ,  monacabus;  etjua,  crjnn- 
bus;  et  sic  de  ceteris-J.  —  Accusalivus  pluralis  formatur  ah 
ablativo  sin|jidari,  addita  .s;  ut  yiiiisn.  addita  s.  fit  ninann. 

Secunda  ■'  declinatio  très  litteras  terniinalcs  liabcl ,  scilirot  .s, 
r,  m:  r,  ut  niger;  s,  ul  duminus;  m,  ul  scdmjitium  :  et  liabot  sex 
terminationes,  sciliceter,  //•,  ur,  us,  eus,  udi  ''  :  n\  ni  niger;  ir,  ul 
vir;  ur.  ut  mtiir:  us,  ut  dominus:  eus,  ut  Theseus:  uiu .  ut  letit- 
pluni . 

(ieiiitivus  singularis  desinit   in  i  ])roductani ,  cl  formatur  n 
nominative  quocumque  modo,  ut  dominus,  us  in  /,  fit  domim.  — 
Dativus  et  ablativus  singulares  sunt  similes  interse  ,  et  formantur 
a  genitivo,  /  in  o,  [|  ut  domini,  domino.  —  Accusativus  formatur  r<'i-  Co  v 
a  genitivo,  i  in  um,  ul  domini,  domtnum. 

Si  norainativus  desinit  in  eus  et  sit  proprium  nomeii,  facit 
vocativum^  per  remotionem  de  s,  ut  Theseu,  accusativum  in  um  vel 
in  a,  ut  Theseus,  Theseum,  Tliesea. 

Vocativus  est  similis  suo  nominative,  ut  snlur,  o  salur,  cl 
scampnum,  o  scampmim.  Prêter  desinentia  in  us,  que  faciunl  vo- 
calivum  per  mutationem  us  in  e,  ut  dominus,  us  in  e,  fit  domine. 
—  Proter  propria  nomina  virorum,  habentia   t   anto  us,  que 


'     Quando  mas  fit  in  us,  in  a  feminenm  sine  nenlro, 
Femiiicis  abus  sociabitnr  :  ut  dominabus , 
Sextini  discernons  ;  istis  aiiiina»  simiil  addrs. 

(Doctrinal,  i"  part.,  v.  bi-ài.) 

Feniiiieuni  quod  ab  un  aniniai  piuraio  fiât  abus. 

{Prisciaims  meiri/icatwi ,  ni';.  15973,  v.  6a  1.) 

Cette  règle  sp  trouvera  répétée  plus  loin,  cii.  xv. 

-  Ms.  t546tî. 

'  Cf.  Priscien,  Vil/,  19-29. 

'     rr  vel  ir,  ur  aiit  nm .  vel  ««aiil  eus[tono  secunda. 

(Doelrinal,  i"  |).irt.,  v.  /i5.  | 

Altéra  sex  :  ir,  us,  ci-,  rus,  »r(lal  et  um  lihi  fines. 

(Prisrianui  iiirh-iliratvf .  v.  69a.) 

^  Correction. 


48  CAPUT   IV.  —   Dl«:  DEGLINATIONIBUS. 

l'aciunt  vocativum  [)i'i'  ahslraflioiicni  us,  ul  Mr^plius,  o  Virgili, 
et  LaurcHciiis,  o  Laurenci;  prêter  unura  ap[)f'llalivum ,  quod  est 
films,  quoJ  facil  tain  in  c  quani  in  i,  ut  Jil{c\e\  fi'll.  Si  qm;  in- 
veniantur  conlra  liane  regulani  lacienlia',  dicatur  quod  nonii- 
nativus  sitpositus  pro  vocativo,  ut  Deus,  o  Deus;  agnus,  o  agnus; 
socius,  0  socius;  pckigus,  o  pelagus ;  vulgus ,  o  vulgus. 

Nominativus  et  vocativus  plurales  sunt  similes  genitivo  sin- 
gulari  :  domlni,  et  pluraliter,  nonnnativo,  hn  domnu ;  vocativo, 
0  domini,  [prêter-  in  neutris].  —  Genitivus  pluralis  formatur 
ab  ablativo  singulari,  adjuncta  rum,  ul  dommo,  dominorum; 
quandoquc  profertur  per  sincopam,  ut  Deum  pro  Deorum.  — 
Dativus  et  ablalivus  sunt  similes  inter  se,  et  formantur  ab  abla- 
tivo singulari,  0  in  is,  ut  domino,  dominis. — Accusativus  pluralis 
formatur  ab  ablativo  singulari,  addita  s,  ut  domino,  addita  s, 
fit  dominos. 

[Et  ^  nota  quod  omnia  neutra ,  in  qualibet  declinatione ,  babent 
nominativum,  accusativum  et  vocativum  inter  se  similes  in 
utro(|ue  numéro.] 

Tertia  *  declinatio  decem  babet  litteras  terminales,  scilicet  a, 


'     Sumit  Virjjilius  quintum  per  us,  nique  Lucanus  : 
«Corniger  Hesperidum /?Hi^i(/s  regiiator  aquarum,» 
Dicit  Virgilius;  proponit  taie  Lucanus  : 
«Degonei,  o  populus ,  vix  secula  ]onga  deorum 

Sic  mcruisse  viris » 

{Prisciaints  mctrijîeatus  .  v.  G9f)-G33.) 

(jf.  Priscien,  VII,  9.1,  qui  altiibue  cotte  forme  soit  aux  exigences  du  vers,  soit 
à  reiipliouie. 

-  ^Is.  15/1G3.  La  règle  de  l'ormation  du  nominatif,  du  vocatif  et  de  Taccusalif, 
au  pluriel  neutre,  indiquée  à  peine  dans  ce  manuscrit,  manque  totalement  dans  le 
manuscrit  de  Laon.  Elle  se  trouve  dans  le  Doctrinal,  i"  part.,  v.  77  : 
IIos  casus  neutris  quartuinque  decet  per  a  poni. 

'  Ms.  15/162,  fol.  i5A  v°,  1"  col. 
''  Cf.  Priscien,  VII,  vii-xvii,  29-87. 

Tertia  dat  forma  fines  tibi  septuaginta 
Oclo;  credo  dare  cunctos  vos  posse  gravare. 

(Priscianiis  inetrific(ilu!s .  v.  (j3.> .  G3G.) 

Priscien  énumère  les  soixante-dix-huil   terminaisons  devant  lesquelles  ont  reculé, 
cl  à  juste  titre,  ses  aliréviateurs. 


CAPUT   IV    _  |)|-:  DECLIN ATIONIBl'S.  VJ 

e,  0,  l,n,r,  s,  .v,v,  (. — -ILiltct  scplimjjiiila  odo  (criiiiiiiilKiiics, 
vt'l  paulo  [)lns.  In'  a.  iil  .sopliifinui :  in  r.  ni  momie:  in  o,  ni 
scrmo;  in  /,  ul  mcl;  in  /(,  ni  nomrii  :  in  /•,  ul  jmlcr:  in  s.  u[ 
virliis;  in  x,  ut  pax;  in  /.  ni  mpul;  in  r.  ni  /r/r. 

Genilivus  singularis  desinil  in  is  corn-plani .  ni  iKitrr.  jxilris; 
prêter  vis.  f|uo(l  dcsniil  in  i.s  pi'odnchun  :  nndc  vcisns  : 

Régula  ccrla  dulur,  gfiiilirit.s  in  is  hreviuliir  ; 
Si  vis  tnUatur,  uunfjunm  sihi  falsificaffir'. 

DalivUvS  formalnr  a  genitivo,  remola  s  :  palris ,  reinnla  v.  (il 
patri. 

Accusativus  terlic  dcclinationis,  in  ncnlro  jjenerc,  t'sl  similis 
suo  noniinativo,  ul  corpus;  accusalno  hoc  corpus;  vocalivo, 
0  corpus. 

Accusativus  tortio  (icclinalionis  quandoqnc  desinil  in  cm 
lantum,  qnandoque  in  im;  quando(jne  in  cm  vel  in  im.  De  dc- 
sinentibus  in  cm  lantum  datur  talis  régula  :  Accusativus  tertio 
declinationis  in  eîu,  in  communi  génère,  formatur  a  genitivo 
singulari  is  mulata  in  cm.  ul  pntns.  pntrcm;  moins,  malvcm; 
sacerdolis,  saccrdolcm . 

Quedam^  faciunt  in  cm  vel  in  a,  ut  aercm  vel  acrd;  hclhcrcw 
vel  hethcrn;  cratlicrem  vel  crathera;  Hectorcm\c\  Hectova. 

Item,  grcca  quedam  dcsinontia  in  j)ares  sillabas  in  noniina- 
tivo et  genitivo  faciunt  m  un  lantum,  ul  Tigris,  Ti^p^im;  Siiiis, 
Sir  Uni. 

Item,  quedam  snnt  latina  f|n('  faciunt  accusalivnm  m  un  lan- 
tum, unde  versus  : 

Hcc  '  tanlum  faciunt  ini  ipuuium  noniiiia  casuni  : 
Viin  ,  tusiiii ,  buriia ,  maiiudcrinuiuc  niliinquc. 


'   «In  a,  lit  sopliisma .  .  .   in  c,  ut  lar^  mniiquc  dans  le  niiiniisciit  lô'iO-.î. 
^  Ces  vers  no  scnl  ni  dans  le  DnchiiKil ,  ni  diiiis  l(!   f'nscKunix  niplrijirfiliix ,  ni 
dnns  le  Grécisme. 

■■'  «Quedam  faciunt    .  .   Ucclovan  manque  dans  lo  manuscrit  i.^'ifitî. 

*  «fPreterea  inveninnlnr   latina   in    im    t^rniinnutia   ncrnsatixnm;  liane   litrrnu , 


50  CAPIJT  n.  —   l)K  DEC Ll NATION IBliS. 

Qucdain  in  cm  vA  in  im,  siciit  in  islis  versibus  contincnlur  : 

Turrim ,  mnguderiin ,  burim ,  Tiberitnque ,  securim , 
Vim ,  pelviin ,  navtiii ,  pupiin ,  tussim  quoque ,  clariin  ; 
llis  adjunge  .sitini ,  conjunges  postmodo  l'estim. 
Invenins  turrem  verumtamcn ,  aU/iie  seciircm , 
Et  pclvein ,  navem ,  piipein ,  reslcni  fjuoquc ,  clavem. 

Item,  nomina  neutra  facientia  nominativum  in  e,  ut  mare 
et  omne,  et  nomina  in  al  vel  in  ar  desinentia,  et  producenlia 
nonultimam  crescentis  genitivi,  ut  animnl,  animahs,  et  lorcular, 
torcninris;  et  facientia  accusativum  in  im  tantum,  ut  Tijrris, 
Tigrim;  nomina  mensiumin  lis  vel  in  er  desinentia ,  ut  aprilis  et 
december;  et  ista  nomina  annahs,  vocalis,  scolaris,  curuhs  et  stri- 
gllis ,  faciunt  ablativum  in  i  tantum. 

De  desinentiljus  in  c  excipiuntur  ista  nomina  :  gausape,  Pre- 
neste,  ampliistrc  et  Soracte,  que  faciunt  ablativum  in  e^  tantum. 

Nomina-  communia  trium  generum,  ut  hic  et  hcc  et  hocfelix, 

burim,  securim,  puppim,  sitim,  restim,  vim,  pelvim,  tussim,  magudarim.n  (Prise. 

VII,x,5i.) 

Em  retinet  quartus,  sed  in  im  qiiandoque  locamus 
Ma^uderim,  turrim,  pelvim,  silimque  securim, 
Vim,  burim,  restim,  tussim,  pupimque,  Cafibdim. 

{Doctrinal,  i'"  p.,  v.   gi8-S20.) 

Pnp  tur    in  em  vel  in  im;  sed  in  im  pelv  ,  atque  sitis,vis, 
Magudaris,  buris,  restis,  tussisque  securis. 

(Priscianus  metrificatus ,  v.  GSo  et  C4i.) 

'   Le  manuscrit  iSiôa  ne  donne  que  gausape. 

-     Sextus  in  i  finis  donabilur  al,  ar,  e  neutris. 
E  tamen  ar  dono  cum  corripit  a  in  jjenitivo 

rt-  le  pc 

Gansa    Sorac    prcse    dant  c,  Prenesteque,  cèpe. 
Mensis  in  is  vel  in  cr  fînitus  in  i  dnt  et  imber. 
Et  quibus  im  per  se,  nec  non  quibus  bec  is  et  boc  e; 

Gentis  nomen  in  as  dabil  i,  simul  opti    que,  primas. 
Em  vel  in  im  quartus  cum  fit,  dabit  i  vel  e  sextus. 
/  dabit  et  e  pariter  commune  trium  tibi  seraper, 

Flospes,  sosp    prêter,  et  quorum  terminus  est  er; 

Tu  memor  i  vel  e  da  :  sic  omnia  comparativa, 

17s,  guis,  dis,  gnis,  mnis  e  donat  et  i  simul,  atque  is: 

l'ieraque,  ceu  postis,  que  consona  bina  preibil; 

/,r  ([uoque  verbale  donans  hec ,  aut  jjenus  omne; 

As  circumnexa  simul;  ast  i  lu  strij;ilis  da; 

E  dices  alibi,  vel  vice  fruere  dativi. 

(Prisritinuf:  mrti  ijienliis .  v.  G45-65f).) 


GAPUT  I\.  —   l)K  DECLIN ATIONIBUS.  M 

et  facionlla  accusativiiiii  in  cm  el  iii  im ,  ut  lurrom  vcl  tiirrim: 
et  oinnia  C()m|)araliva,  excopto  senior;  et  polisillaba  desincutia 
in  m,  ut  lins  et  navis,  nisi  crescant  \n  goiiilivo,  ut  j)ulvis;  (3t 
desincutia  in  nis,  ut  amiiis;  et  desineulia  in  dis,  ut  irclis;  et  de- 
sinentia  in  /^'///s,  ut  t<nn's:  desuuMitia  lu  /;7(^s•,  ut  (niipii.s,  uisi 
crescant  in  genitivo,  ut  sntiguis;  et  fere  omnia  alia,  ultinia  sil- 
laba  quorum  in  is  dcsinit ,  a  duabus  inci|)iens  consonantil)U.s, 
ut  pcstis;  et  vcrbalia  in  /r/.r  desinentia ,  u[  anuilnx:  el  isla  no- 
niina  imbcr,  str'uJcns ,  memor  et  vifj^il,  faciunt  ahlali\uni  ni  c  v.i 
m  I.  Fere  dictum  est  propter  ista  : 

Vectts ,  pestis  ,  neplis ,  reslis ,  fiistk  cl  hnstis  : 

et  liabentia  s  vcl  c  antc  is,  ut  piscis  et  purapsis,  ([ue  l'ariuiit  ahla- 
tivum  in  e  tantum.  —  Omnia  alia  faciunt  in  e  tanlum. 

Nominativus  [duralis  terlie  declinationis.  in  uiasculim»  et 
feminino  et  in  communi  génère,  formatur  a  gonilivo  siiigulari, 
is  niutata  in  es,  ulpatris,  patres,  et  saccrJotis,  sacenlotcs.  —  In 
neutro  génère  formatur  ab  ablativo  singulari ,  hoc  modo  :  si 
ablativus  desinit  in  e  tantum,  c  mutatur  in  a,  ut  pectore,  pec- 
tora.  [Item',  si  ablativus  desinit  in  /  tantum,  vel]  in  c  et  in  /. 
adicitur  rt,  ut  omni,  omnui,  el  Jclicc  vel  fehct,  felicin.  —  Prêter 
velus,  huUcris  et  ampluslris,  f[ue  faciunt  vetera,  ludicrn  et  am- 
plustra;  et  prêter  comparativa  que  faciunt  in  ont,  et  non  in  la , 
ut  docliord  clforlior/i. 

Genitivus  pluralis  tertio  declinationis  formatur  ab  ablativo 
singulari,  hoc  modo  :  si  ablativus  desinit  in  i  tantum,  vel  in  c  et 
in  /,  additur  uni,  ut  omni,  omnium  ;  felice  \c\  fclici ,  felicium. 
Prêter  vetera,  ludicra  et  ainplnstra ,  ({ue  faciunt  vetcrum,  ludicrum 
et  am.phstrum;  et  prêter  mcmor,  vi<rU ,  supplcx  et  artij'cx ,  (pie  fa- 
ciunt memorum,  vigiUum,  supplicium  et  artijicium;  et  j)reter  com- 
parativa (juc  faciunt  arum  et  non  ium,  ut  doctiorum,  fortiorum. 

Item,  si  ablativus  desinit  in  c  tantum.  veniens  a  noininativo 


'  Ms.  i5^i6n. 


52  CAPUT   IV.  —  Dl::  DECLINATIONIBUS. 

desinonle  in  es  |)ro(liirl;im .  vel  in  Is  corrojtlnm.  hnhcntia  parcs 
sillal)a.s  in  noininali\o  et  genitivo,  e  mutaliir  in  /  et  additnr  uni, 
Fol,  70  y\  ut  sedcs,  sedc,  sedium;  coUis,  ||  colle,  collium.  Prêter  canis,  panis, 
juvcms,  que  faciunt  cnmim,  pnnum,  juvemim.  —  Quedam  '  desi- 
nentia  in  is  quando(|ue  proleruiitur  per  sincopam,  ut  rafî/m pro 
vaUum. 

Item,  si  ablativus-  desinit  in  e  tantum,  veniens  a  nominative 
desinente  in  ast  productam,  vel  in  is  productam.  e  mutatur  in  /, 
ut  civitas,  civitate;  quiris,  qumle,  (pnriùum;  sed  hec  magis  per 
sincopam  proferuntur,  ut  civitalum,  guirilum. 

Item,  si  ablativus  desinit  in  e  tantum,  veniens  a  nominative 
desinente  in  duas  consonantes,  e  mutatur  in  i  et  additur  «m, 
utrtrs,  arle,  arl'mm;  pars,  parte,  parlium.  —   Prêter  desinentia 


'   (T Quedam.  .  .  quirilum-^  iiianf|ii(;  dans  le  manuscrit  i5/i0a. 

-   Prima  rpp^ula  de  genitivo plurnli,  de  fjtio  se.r  sutil  régule  (lubriqiie)  : 

/  vel  c  sextus  curu  sit,  fit  iiint  genitiviis, 

Dfiijplis  concisis,  prêter  cuni  comparativis; 

Us,  vel  il,  or  demas,  et  in  ex  communia  quedara. 

Secuiidd  régula  (ruhr.)  : 

Nominihiis  cunctis  quando  duo  coiisona  finis. 
In  quibus  e  sola  finitiir,  sextus  iiini  da  ; 
]\!s  vel  jis  finis  rarct  î;  capnl  /  dulo  nalis. 

Tei-lia  régula  (rul)r.)  : 

7  petit  um  rectis  cqnis  propriis  rjenilivis; 

Sincopa  dat  vaUim  ,  juvenumqne ,  cnmmi  quo((ne  paiiitm. 

Qnarla  régula  (rubr.)  : 

E  dans  as  dat  iiiiii  :  tamen  i  sine  suscipit  usuni. 

Quinla  régula  (rubr.)  : 

h  longum  dat  ium ,  nox  et  pluralia  taninm, 
Vm  reiiquis  fitab  e  ;  die  fl/i'(?/mqiie,  boumqno 
Et  bobus  :  reiiquis  jjenilivi  danl  ibus  ex  is. 

Sexla  régula  (rubr.)  : 

Ciim  recto  similis  ([enitivus  in  esdabit  ant  is 
Pluralem  quarluni  cum  qninlo,  jjhiraque  lanlnm; 
Et  cum  sextus  al)  er  mutai  in  i,  veiut  imber. 
Et  genitivus  ium  vult  es  aiit  is  dare  quarlum. 
Et  quibus  ns  finis  ant  rs  :  rare  dabit  .r  is. 
Plurcs  vel  pluris  :  lites  qnoque  dicito  pltiris. 

{Priariamis  metrificalus ,  v.  664-G8i.) 


CAPUT   l\.  —   DE  DECLINATIONIBUS.  53 

in  lis  \o\  ps,  (|ii('  laciiiiit  m  mit  cl  non  in  iiim,  u(  i/ciiis,  yciinim, 
et  princcps,  pnncipum.  —  Prêter  composila  al)  lioc  noniine 
caput,  que  facinnt  in  mm,  ut  biceps,  hiripiuin  ,  el  triaps,  Iricl- 
jiitiiii;  de  ([uilnis  exci^ninv  princcps ,  (juod  ïiwh  prinrijimn. 

Item,  desinentiu  in  es  tanluni  pluraliter  dedinal.a  faciuni  in 
ium,  ut  mânes,  maniiim,  cl  pénates,  penalium. 

Cetera  mutant  e  in  um,  ul  pâtre,  pnirum,  et  innlrr,  matruni  ; 
et  prêter  isla  lios,  bore,  bovium;  cor,  corde,  cordium;  caro,  carne, 
carniiini;  lar,lnre,  larmm;  nox ,  nocte,  noctium;  nix,  nive,  mvium; 
os,  osse,  ossmm;  uter,  utre,  utrium;  venter,  ventre,  ventrium. 

Accusativus  j)lura]is  lerlie  doclinntionis  quandoque  desinil  in 
estantum,  ut  saccrdoles;  ([uando(|iie  mes  et  in  us,  ni pixidcs  \A 
ptxidas^\  quandoque  in  es  et  in  is,  ut  omnes  et  omms  :  unde  talis 
datur  régula  -. 

Desinenlia  in  ns,  ut  nions,  nionlis;  desinentia  in  rs,  ul  pars, 
partis;  desinenlia  in  is,  liabenlia  pares  sillabas  ni  noniina(i\o  et 
in  genitivo,  ut  hic  avis,  liujus  avis;  et  desinentia  in  es  lanluni 
pluraliter  declinata,  ut  mânes  el  pénates  ;  et  hoc  noiiien  y;/Ms, 
faciunt  accusalivum  pluralem  in  is  et  in  es^.  —  De  pluralihns 
cxci^nunluv  preces  et  vires,  (jue  faciuni  in  es  tantum. 

Dativus  et  ablalivus  plurales  sunt  similes  inter  se,  et  i'ornian- 
lur  a  genitivo  singulari  ',  addila  bus,  ul  pains , patribm ,  et  mains, 
matribus. 

Ouarla  declinatio  ^  duas  lialiet  iitleras  terminales,  s  et  //,  et 
liabet  duas  terniiiialiunes,  scilicet  «v  rlu;  us,  ut  inanus;  u,  ut 


'  «Ouuii(lo(|uc  in  es  et  in  «s.  .  .  pixidasi  manque  dans  le  n)anuscrit  i5/iG'!. 

-  Il  (loil  nianijiKT  ici  une  citation  v]\  vers,  qui  ne  se  trouve  ni  dans  le  manu- 
scrit 1 54^13,  ni  dans  le  manuscrit  de  Laon. 

■^  Le  manuscrit  lô/iGa  donne  deux  fois  celle  rèj;le  :  au  lolio  if)/!  v",  n"  col.,  et 
au  folio  i5()  v",  a'  col.  —  La  dernière  l'ois,  il  ajoute  cet  eveniple  liizai  re  :  '•Dnde 
bene  dicilur  irù/eo  Iris  caiiis  conwdenlis  Iris  inmvi.-n 

*  Le  manuscrit  de  Laon  donne  a  genitivo  singulari;  on  devrait  ajouter,  poui-  la 
clarté  du  texte:  [remota  s  et].  —  Ce  passage  est  également  fautif  dans  le  manu- 
scrit ifi/iGa  fol.  i5/i  v",  2°  col. 

'■'  Cf.  Priscien,  VI!,  xviii,  87-91. 


54  GAPUT  IV.  —  DE  DEGLINATIOMHUS. 

cornu  :  [  et  nofa  ((uod  omnia  nomina  (|iiar[e  declinalionis  in  u 
(lesinenlia  sunt  neutri  generis  et  indcciinabilia'  |.  —  Gonitivus 
est  similis  nominativo '-.  —  Dativus  formatur  a  genilivo,  mu- 
tata  5  in  i,  ut  visus,  visui  —  Accusativus  formatur  a  gonitivo, 
niutata  s  in  m,  ut  visus,  visum.  —  Vocalivus  est  siniiîis  nomina- 
tivo. —  Ablativus  formatur  a  genitivo,  remota  s,  ut  visus,  visu. 
—  Nominativus,  accusativus  et  vocativus  plurales  sunt  similcs 
genitivo  singulari,  in  masculino  et  feminino  génère;  in  neutro 
vero  génère,  nominativus,  accusativus  et  vocativus  plurales  si- 
miles  sunt  inter  se,  et  formantur  ab  ablativo  singulari,  addita  a, 
ut  cornu,  cornua.  —  Genitivus  ])luralis  formatur  ab  ablativo  sin- 
gulari, addita  um;  ut  visu,  addita  mn,  fit  visuum.  —  Dativus  et 
ablativus  plurales  sunt  similes  inter  se  et  formantur  ab  ablativo 
singulari,  mutata  u  in  i,  et  addita  bus,  ut  visus,  visibus;  prêter 
artus,  lacus,  parlus,  tribus,  quercus ,  jicus ,  specus,  que  faciunt  in 
îibus  et  non  in  ibus,  ut  partubus  et  artubus^. 

Quinta  declinatio^  babet  unam  litteram  terminalem,  scilicet 
s,  et  unam  babet  terminationem,  j|  scilicet  es,  ut  dies.  —  Geni- 
tivus desinit  in  ci  divisas  sillabas,  et  formatur  a  nominativo, 
quocumqae  modo,  ut  dics,  remota  s  et  addita  ?  fit  fhei.  — 
Dativus  simibs  est  genitivo.  —  Accusativus  formatur  a  geni- 
tivo, mutata  i  in  m,  ut  diei,  dicni.  —  Vocativus  similis  est  no- 
minativo. —  Ablativus  formatur  a  genitivo,  remota  i,  ut  diei 
fit  die.  —  Nouiinativus,  accusativus  et  vocativus  plurales  sunt 
suniles  nominativo  singubiri.  - —  Genitivus  pluralis  formatur  ab 
ablativo  singulari,  addita rwm,  ut  die  fit  dierum.  —  Dativus  et 
ablativus  plurales  sunt  similes  inter  se  et  formantur  ab  ablativo 
singulari,  addita  bus,  ut  die  fit  dicbns. 


^  Ms.  loZiGa  :  on  aurait  dû  ajouter,  comme  dans  Priscicn  :  in  singvlari  numci'o. 

-  On  aurait  dû  dire  qu'au  {j('nilir  iix  ost   long.  «Genitivus  ijjitur  in  ns  desinon- 
lium  fit  producta  us,  uf  hiijiis  senalns ,  hvjus  munua.v  (Priscicn,  VII,  S8.) 

•^  «Prêter  tria  causa  différencie,  scilicet:  arcus,  arlus,  parlus,  et  sopteni  causa 
aucloril  a  lis,  scilicet,  quercvut  ,Jicus ,  specus ,  lacus,  avus,p(nius,  Irihus.'^  'Ms.  i5^62.) 
—  Cl.  Doctrinal,  i'°  part.,  v.  295-297. 
Cl'.  Priscien  ,  Vil,  xix,  99-95. 


CAPUT   IV.  —   \)\']   DKCI.IN  VTIONIBUS.  55 

El'  c'sl  sciendum   (jiioil  omiii;i   iKiiiim.t  <|iiiiil('  (Iccliiialiuiiis 
carciit  geiiitivis,  iladvis  et  ablaliMs  |)luralil)iis,  [)r('lcr  isla  : 

Sunt  l'cs  alqiie  (lies ,  acics ,  f actes ,  spcciesque  ; 
His  (jHO(juc  maiicries  nddaUtr,  inalericsque. 


'  trEt  est  scicndiim.  .  .  malcricsquo.''  Ce  passape  se  retrouve  plus  loin,  cliap.  i? 
(fol.  85  r°,  du  maïuiscril  do  Laon).  —  Le  manuscrit  i56()u  donni',  à  la  place  de 
CCS  vers:  ri'icler  </it'»-,  ves ,  species,  maneries ,  uialerirs ,  acies,  giipcijicics ,  et  Can- 
(abries  secunduui  ([uosdam.i  (Fol.  i  55  r",  i"  col.)  —  Le  même  pass^iyc se  retrouve 
aussi  textuellement  au  iolio  1 09  v°,  a'  col.  : 

Désuni  ])lurali  fjcnitivi  s.ive  datid 

Et  sexti  quintfi,  nisi  res,  speciesiiuc,  diesque, 

Proijenies,  acies ,  faciex  d'ic ,  materiesqnc 

{Uoclr'wal,  i"  part.,  v.  3oi-3o7.) 

l'riscien  donne  nii  moins  fjrand  nombre  d'exceptions  :  (rDativns  quoqno  et  abla- 
livus  plurales  al)  ablalivo  llunt  MOgulari,  adjecla  bus;  ab  liac  ve,  dk,  /ti»  el  ah  hif 
rcbus,  diebu-s.  Sicut  anleni  jfi'nilivi,  sic  cliam  dativi  et  ablali\i  plurales  in  aliis  nt> 
minibus  ejus  dedinalionis  deliciunt  apnd  plerosque.-?  (VII,  xi\,  <j3.) 


56  CAPUT   V.  —  l)K  ORATIO.NE. 


CAPUT  QLINTUM. 

DE  ()I5\ÏI()M::  DR  SUPPOSITO  ET  APPOSITO 


Tractaturi  de  supposito  et  apposito,  secundum  ordinem  pro- 
ccdamus.  Primo  videndum  est  quid  sit  oratio.  Oralio  est  con- 
jjrua  diclionuin  ordinafio,  congruam  jicrfcclamqiie  sentenliani 
demonstrans-.  Vcl  oratio  est  conjunctio  diclionuin  aptissinie  or- 
dinatarum. 

Orationum  alia  perfecta,  aiia  imperfecta.  Perfectaest  illa  que 
perfectum  sensum  générât  in  animo  aiiditoris,  ut  Jiomo  legit.  — 
Imperfecta  est  illa  que  imperfectum  sensum  générât  in  animo 
auditoris,  ut  homo  albus. 

Species  ])erfecte  orationis  ^  sunt  quinque,alia  indicativa,  ut 
Pctriis  legit;  alia  inqierativa,  ut  loge,  puer;  aiia  optativa  scu  de- 
precativa '^,  ut  utinam  legercm,  et  miserere  met,  Deus;  alia  inter- 
rogativa ,  ut  quis  currit  ?  alia  vocativa ,  ut  o  Petre. 

Item  perfectarum  orationum  alia  simplex.  aiia  composita. 
Simplex  est  illa  que  non  constat  ex  aliquibiisperfectis  copuiatis 
per  aliquam  harum  conjunctionum  si  vel  et,  et  consimiles  ^  ut 


^  Dans  le  manuscrit  i6f?20,  fonds  lalin  de  la  Bibliothèque  nationale,  à  la  suite 
du  commentaire  de  Pierre  Hélie  sur  Priscien,  est  écrit  d'une  autre  main,  égale- 
lement  du  xui"  siècle,  un  traité  abrégé  sur  le  régime  et  l'accord  du  supponitum 
et  de  Vapposittim  (fol.  i):  frQuoniam  omne  regimen  in  constructione  discernitur, 
antequam  de  rcgimine  partium  dicatur,  jiarnmpcr  de  consiriiclione  disseralur.75 
(Cf.  Thurot,  p.  /)6.) 

*  Celte  définition  se  trouve  déjà  plus  haut,  p.  8.  (Fol.  61  r"du  manuscritde  Laon.) 

^  trperfectaiiim  orationum. 7)  (  Ms.  i5662.) 

'  Cette  distinction  entre  Vimpératif  et  le  déprécatij  méi  ite  d'être  remarquée  : 
elle  est  tout  à  lait  rationnelle. 

^  ":per  aliquam .  .  .  (•(insiniiies-  manque  dans  le  manuscrit   ji')/ir)'j. 


CAPUT   V.  —    l)i;  (iliATIONE.  57 

Sor  li'ifit  Lucdiiuin.  (ioiiiposiln  csl  ill;i  (|iie  cftiisl.tl  ex  ;ili(iiiil)iis 
perlectis  c(»|tiil;ilis  jx'r  '  ;ili(|ii.iiii  li;iriiiM  coiijuiiclioimin  si  \cl 
et,  (juui  cl  (juntulo.  ol  cunsmiilcs,  iil  st  Sor  csl  liomo,  Sor  est 
iintiiKil.  —  [Coiiiposilt' -  oralionis  due  sunl  partes,  scilicel  anlc- 
cedens  cl  consofiucns,  ut  si  Sor  est  liomo,  Sor  rsl  tniinuil:  — 
Sor  est  liomo  est  autecedcns:  .Sor  est  animal  est  ronseciuens  :  .s*  esl 
copula.] 

Siinplicis  oralionis  due  sunl  parles,  scilicel  supposiluui  '  el 
apposiluiii.  —  Sup|»osiluiu  est  (piid(piid  |)recedil  principale 
vcrbuin,  vel  iiilellijfitur  prccedcrc,  ubi  sil  ihi  adverhium,  vel 
adverbialis  determiiiatio  queMbel,  quod  deleriuinel  ipsuin  ver- 
buni,  ut  \Sor  bcnc  lc>rit:  Sor  esl  supposilum;  hcnc  legit  esl  appo- 
situm'J.  \crbinn  lanien  substantivum  presentis  leniporis  et  iiidi- 
calivi  luodi ,  si  sequatur  se  noniinativus,  esl  pura  copula,  iûSor 
esl  allms  :  Sor  est  sup|)ositum  ;  albus  est  apposiluiii;  est  est"' 
pura  copula.  Quod  fallit  in  suppletionibus,  ut  6'or  est  amans  : 
Sor  csl  supposilum  ,  hoc  nomen  amans  est  aj)posilunî. 

Item  relativa  incipientia  a  c  vel  a  q,  ul  qui,  qualis  et  quanlus 
et  quoi,  semper  debenl  esse  ex  cadcm  parte  su()positi  et  apposili 
cum  dictione  ad  quaui  referuntur,  ul  5or''  le^it  qui  disjmlal  :  Sor 
esl  supposilum:  hoc  verbum  legit  csl  appositum  :  nisi  j»oiialur 


'   Même  lacune  dans  le  maniiscril  \7)'\C}9.. 

-  Ms.  lo^Ga. 

•''  On  ne  trouve  dans  i^riscien  rii-u  di-  ce  (|iii  concenie  le  aufiiKmlum  cl  Vniijin- 
silum.  l'icrre  llélie  emploie  une  seule  lois  les  \evl)cs  mippnitt  et  appuni,  dans  le  sens 
de  èlre  sujet,  rire  (ttlrihul.  (Ms.  4,  Bellcs-Lcltres  latines,  l)ilj|iolli.  de  l'Arsenal.)  — 
Alexandre  emploie  suppouere  et  appouern  intransitivement.  [Doctrinal,  a°  pari., 
V.  9-6.)  — Dans  le  manuscrit  iG330,ou  trouve  cette  définition  :  ffSupposilimi  est 
illud  de  quo  fit  sermo;  lioc  nutem  est  quod  reddit  pei-sonani  verjio.  Appositum  est 
iliud  quod  diritur  de  supposilo.  (Jasualia  ruerunt  inventa  ad  si[rniiicanduiii  sup- 
posilum... Verba  fuerunt  inventa  ad  sijfuiricandum  a|)pnsilum.-'  (U.  Tliiunil, 
p.  3  1 6,  tî  17.)  —  Sponcius  donne  la  même  définition  que  le  manuscrit  jliaao. 
(Cf.  Appendix,  11;  ms.  iSliôiJ,  loi.  7  r",  9"  col.,  1.  h'à-h'].)  Voyez  ci-dessus,  cli.  m, 
p.  39  :  Taiiicn  obliqui  supponcnlci ,  elc. 

*  Ms.  iS/iOa. 

*  «Mora  copula,  nisi  liai  supplelio,  ul  Sor  esl  aiimliut."  (  Ms.  i-'j/ifia.) 
"   rSor  lerrii .  .  .  apposiluiri'i  manque  dans  le  maniisciil  i.')'i()9. 


58  CAPUT   V.  —  DE  OUATIONE. 

impro[)rie,  ut  iste  esldignus  qui  regnl  impenum,  [id  '  est  ut  régal 
imperium;]  et  nisi  in  bujusniodi  ||  siij)|)]etionibus:  vos  non  eslis 
qui  loqnimini,  idest  vos  non  eslis  loqucnles ;  et-  nisi  fiai  sin)[)lclio, 
ut  Sor  est  amatus;  nam  cum  sic  dicitur,  tune  adverbium  elonga- 
tur  a  suo  verbo. 

Compositarum  [perfectarum^]  orationum  due  sunl  j)artes, 
sciHcct  antecedens  *  et  consequens,  ut  si  Sor  est  homo,  Sor  est 
animal  :  Sor  est  homo  est  antccedens;  Sor  est  animal  est  conse- 
quens :  scilicet  est  conjunctio  ligans  istas  duas  oraliones  simul. 
[Et^  nota  quod  in  hujusmodi  constructionibus  non  débet  queri 
de  supposito  nec  de  apposito,  sed  de  antécédente  et  consé- 
quente.] 

Item*^  compositarum  orationum,  alia  composita,  ut  Sor  legit 
et  Plato  disputât;  alia  conditionalis.  ut  si  Sor  est  liomo,  Sor  est 
albus;  alia  disjunctiva,  ut  Sor  legit  aut  Plato  disputât. 

Notandura  quod  oratio  perfecta  dicitur  tribus  modis  :  primo 


'  Ms.  15/462. 

-  trel  nisi  fiât  suppletio.  .  .  a  suo  verbo.»  Ce  passage  ne  semble  pas  à  sa  place  ;  il 
devrait  èlro  plus  haut,  comme  dans  le  manuscrit  i5669. 

3  Ms.  1.^463. 

^  Répétition:  voyez  plus  haut. 

^  Ms.  1.5/162.  —  A  la  place  do  ce  passage,  on  ht  dans  lo  manuscrit  de  Laon 
cette  note,  qui  n'a  pas  de  sens  ici  :  Et  nrAandum  quod  oratio  dicitur  quasi  oranx 
ratio. 

•*  «  Item  compositarum  orationum ,  secundum  quosdam ,  alia  temporalis ,  ut  quando 
Sor  legit ,  Plato  disputât;  alia  causalis,  ut  quia  Sor  est  homo,  Sor  est  animal;  a\in 
conditionalis,  ut  si  Sor  est  homo,  Sor  est  animal.  Et  nota  quod  oratio  dicitur  omnis 
actio. 

«Dicitur  oratio  perfecta  que  plcne  et  perfecle  constat  ex  suis  partibus ,  secundum 
lioc,/iowio  albus  est  perfecta  oratio,  quia  nunquam  magis  perfecle  potest  conslan» 
ex  suis  partibus.  Item  dicitur  oratio  perfecta  gialia  ofTicii,  et  secundum  hoc,  oratio 
vocativa  est  oratio  perfecta,  quia  perfecte  gerit  oITicium  vocandi.  Item  dicitur  per- 
fecta oratio  que  perfectum  gênerai  sensum  in  animo  auditoris,  et  secundum  hoc 
nulla  oratio  est  perfecta  nisi  conslel  ex  nomine  et  verbo,  vel  ex  vicario  nominis  et 
verbi,  ut  ego  lego.  De  lali  perfeclione  locutus  est  Priscianus,  cum  dixil  nullam  ora- 
tionem  esse  perfeclam  nisi  conslel  oxduobus,s(  ilicel  ex  nomine  et  verbo.?'  (Ms.  1 5i62, 
fol.  i."j5  r°,  1"  col.)  —  Cf.  Priscien,  11,  iv,  i5  :  «  Pailes  igilur  oralionis  sunl  se- 
cundum dialeclicos  dua;  :  nomen  et  verbum,  quia  hœ  sola-  etiam  per  se  conjuncta; 
plenam  faciunt  orationem.Tî 


G  A  PUT   V.  —  I)K  015  ATI  ONE.  59 

(liciliir  pcrfecta  oratio  [(juc  jwrffrlc  constut  cr  suis  iHirlilms^^  sc- 
cundiim  hoc,  Aomo  «/^Msdicilur  pcrfccla  oralio.  ([iiia  non  ina^^is 
perfoctc  potcst  conslare  ex  suis  |)arlll)iis.  —  llein  dicidir  por- 
fecta  oratio  (|iie  perfecliin)  seiisum  [jeiierat  in  animo  aiidiloris, 
et  seciindum  hoc,  niiMa  oratio  fsl  pcrfecta  iiisi  conslel  ex  no- 
niine  et  verho,  vel  vicario  iioininis  et  verhi. —  Item  diciliir  per- 
l'ecta  oratio  {jralia  oIHcii,  et  scciindimi  lioc.  oratio  vocaliva  est 
oratio  perfecta,  (juia  perfecte  gerit  oinciuiii  suum,  scilicet  olli- 
ciuin  vocandi. 

Item  ^  suppositum  dicitur  tribus  modis  :  suppositum  verl)i , 
suppositiiin  attribiitionis,  siippositimi  lorutionis  :  ut  in  locutione 
ista  :  hic  est  Peints,  lue  est  suppositum  altrdjulionis  (|uia  suppo- 
situm^ attrLbuitur  rei  verbi;  Pelrus  est  suppositum  verbi,  quia 
reddit  personam  conformem  verbo  secum  in  duobus  accidenti- 
bus,  et  est  redderc  |)ersonam  conformem  verbo  secum  in  duo- 
bus accidentibus,  concordarc  scilicet  in  numéro  et  persona. 


'   Manque  dans  le  manuscrit  de  Laon. 

-  «Item  suppositum  dicitur.  .  .  in  numéro  et  persona?!  manque  dans  le  manu- 
scrit i5463. 

■^  Gosvin  de  Marhais  donm'  une  aiilre  division  du  stipitusitum  :  rPer  vocativnm 
signilicalur  suppositum  aclus  potenliale;  pi^i'  uominalivuni  vein  suppositum  acius 
actualc.  Nota:  suppositum  actualc  actus  est  iilud  cui  actus  aclualitcr  inesl,  vel  desi- 
};natur  inossc;  suppositum  polentiale  aclus  est  illud  cui  aclus  actualiler  non  inest 
nec designatur  iacsse.''  (Cf.  Tliurot,  p.  ti-j-\.) 


60  CAPIT  VI.  —  DE  RELATIVIS. 


CAPUT   SEXTUM. 

DE  RELATIVIS. 


Traclaluri  de  rclativis,  primo  videamus  quid  sil  relalioV  e( 
(|uo  et  qiiot  sint  s[)ecios  cjiis. 

Relatio,  ut  ait  Priscianus-,  est  antelate  rei  rcpresenlalio;  vel 
relatio  est  alicujus  rei  secunda  cognitio. 

Relationum  ^  alia  ecleptica ,  alia  non  ecieptica  ;  alia  directa , 
aiia  indirecta;  alia  ini|)licita,  alia  ex[)licita;  alia  intrasumpta,  alia 
extrinsecus  sumpta;  alia  mutua,  alia  simplex,  alia  personalis. 

Ecleptica  relatio  est  que  fit  per  defectum  sui  antecedentis,  ut 


'  Cf.  Priscien,  XII,  i,  3  :  il  donne  la  dislinclion  des  pronoms  démonslralil's  ol 
des  pronoms  relalils  ([ni  a  élé  snivie  an  moyen  àjje,  ol  particulièremonl  par  Spon- 
cius,  auleni-  de  ce  chapitre.  (Voyez  Appcndix ,  ii.)  —  Thnrot,  p.  355,  356. 

Moiistrat  prima  secuiiilaque  ,  vel  (jul-  ab  biis  jfeiicranlur, 
lliccjue  vei  iste  ;  scd  illc  icfei'l  moiisti'aUiiic  vol  ipse, 

[id  est  onntia  alia  relativa  suiit] 

Dcbinc  referunt;  demonstratum  sensus  capit  aut  mens. 
Ipse  referl  per  se;  monstrat  inonstrantibus  aucluiii. 
Arliculi  vice  flectit  hic;  bine  deiuonsliat,  uL  iste. 
Articulum  sine  subsistentc  referre  piitalo. 

{l'riscianus  incliificalus ,  v.  yaS-gSS.) 

-  trAccidit  prononiini  relatio  in  tertia  persona,  per  quam  predicla  nomina  per 
recordationem  pronoininanlur,  id  est  per  pronomen  significantur.  .  .  75  (Piiscien, 
XVII,  IX,  56.)  —  wDcfiniuntur  autcm  personae  pronominum  non  solum  dcmons- 
tratione,quœ  presontiuni  co{;nitioncm  sub  ocnlos  ostendit,  sed  eliam  rclalione,  qnii- 
absentinni  recognitioneni  lialiet.  .  .  77  (Id.,  ibid.,  60.) 

Pierre  Hélie  (xii"  siècle),  dans  son  commentaire  sur  Priscien,  disente  la  question 
de  savoir  pounpioi  il  n'a  pas  compté  la  demonslralio  et  la  relatio  parmi  les  accidents 
du  pronom.  (Cl.  Thurot,  p.  173.) 

^  Le  manuscrit  lo'iGa  suit  à  peu  près  exactement  le  texte  de  Sponcius,  dont 
le  manuscrit  de  Laoïi  a  modilié  Tordre  et  la  n'flaclioii. 


GAPUT  VI.  —  DE  RELATIVIS.  61 

(jui  Ififrit  (Jispiilnt.  —    \oii    ('fl('|)li(;i    rcl.ilio  est    illa  (iiif  non   lit 
|)or  (lefecliim  siii  niilorcdcnlis.  ul  Sor  qui  lc<ril  dispidiit. 

Direcla  csl  illa  ([iic  fil  pcr  siniilcs  casus,  vol  {liclioncs  liahcn- 
tes  vim  similiimi  casmim,  u(  Sor  qui  lofrit  disputât,  ol  ir>  l*ris- 
ciano,  meus  serras  qui  crr  vmplus  est.  —  iiidirecta  iclalio  osl  illa 
que  fit  pcr  (lissiniiles  casiis,  ut  .Sor  li'<nt  qucm  video;  [v<'i  '  |»('i' 
(iictiones  liahenlcs  vim  (iissimiliiiin  casiiuin,  ul  meus  /iliu.s  (juod 
Jeffo  dispuldtur.  —  Intrinsoca  relatin  est  illa  que  includil  in  se 
antecetlens  et  relativuin.  ut  idem  est  (rrammnticum  et  musiciim . 
et  ita  débet  resolvi  :  aliquid  est  prmnmuticum  et  illud  est  musieiini. 
Et  nota  qnod  intrinseca  relalio  scmpcr  requint  pluralilaloin 
su|)positorum  vel  accidentium. —  Kxtiinseca  relatio  est  illa  que 
non  includit  in  se  antecedens  et  relalivum,  ut  Sor  legit  et  ille 
disputât.  ] 

Intrasunqila  relatio  est  illa  quando  antecedens  et  relalivum 
ponuntur  in  una  et  eadem  simpliei  oratione,  ul  [Sor-  miseretur 
sui. —  Extrasumpta  relalio  est  illa  ([uando  antecedens  |)(tnilni' 
in  una  et  eadem  sim|diri  oralione,  et  relalivum  in  alia],  ut  Sor 
le^rit  et  ille  disputât. 

Mutua  relatin  est  illa  quando  duo  relativa  mulm)  ad  se  in- 
viccm  referuntnr.  ni  liic  legit  qui  disputai. —  Simplex  '  relalio 
est  illa  [|  quando  antecedens  su|)|)onit  pro  nno  et  relalivum  |)ro  Foi.  79  r- 
alio,  ut  in  divina  [)a<jina  :  mulicr  dampnavit  que  samirit;  et 
in  Boetio  :  mitis  Zephirus  rcvehit  frondes  quos  sparserat  Borec 
Auster. 

Personalis  relalio  est  illa  quando''  antecedens  supponit  pro 
uno  et  relalivum  restai  |)ro  eodcm,  ut  Sor  qui  lci>it  disputât. 


'  Ms.  i5/iG:i.  —  Voici  le  levle  du  manuscrit  de  Laon  :  rimplirila  relalio  est  illa 
que  implicat  in  se  relalivum  et  anlecodons,  ut  idem  tepi  ci  dispulni.  —  Explicila 
relalio  est  illa  (]U('  luni  iniplirat  in  se  relalivmii  el  anlecedens,  ul  Sur  qut  IvjrU 
dispulat.-n 

-  Ms.  i56fia;  manque  dans  le  manusnil  de  Laon. 

"•  rSimplex  relalio.  .  .  Auslerr)  niancpic  dans  le  manuscril  i.")'i(i>. 

^  ff  ...  quando  anteceilens  cl  relalivum  ponunlur'  pro  uno  appcllnlivo.  .  .  >? 
(Ms.  15/162.) 


62  GAPUT  VI.  —  DE  RELATIVIS. 

Et'  nolanduin  qiiod  (jui  et  oinncjs  cjus  ol)lK|iii  possuiit  |)ûiii 
per  defectuni  antecedontis,  ul  (jui  Icfpt  disputât;  cujus  misereris 
misereor:  hic  sul)iiit(;Iligitur  honio.  —  Cui  paras  est  hic  quem 
vides;  de  quo  loquens  est  lue. 

Nota:  alicujus  antecedens  non  poterit  subintelligi,  nisi  rcla- 
tivuin  ponatur  in  consimili  casu,ut  misereor  cujus  misereris,  sub- 
intcHigitur  illius  :  parco  cui parcis,  subintelligitur  ////;  video  quviii 
vides,  subintelligitur  lUum;  loquor  de  quo  loqueris,  subintelligitur 
de  illo.  Quare  inconvenienter  diceretur  :  video  cujus  misereris. 

Species  simplicis  relationis  sunt  septem.  —  Prima  s[)ecies 
relationis  est  quando  antecedens  supponit  pro  uno  [appella- 
tivo]  et  relativum  refertur  pro  alio,  ut  ho7no  invenit  grammaticam 
quiinvenit  dialecticam;  et  in  divina  pagina  :  mulier  dampnavit  que 
salvavit;  et  in  Boetio  :  mitis  Zephirus  revehit  frondes  quos  sparserat 
Boree  Auster.  —  Secunda  species  est  quando  antecedens  suppo- 


'  ffEt  notandum  quod  qui...  cujus  misereris-i)  manque  dans  le  manuscrit  i5/i6a, 
—  Cf.  Thurot,  p.  355-872.  11  a  donné  toute  la  théorie  des  relatifs,  d'après 
Alexandre  et  d'après  ses  coramenfateurs,  et  a  transcrit  des  passafjes  de  Sponcius 
(p.  356-36o)  où  les  divisions  sont  plus  complètes.  —  On  ne  trouve  pas  dans  le  Doc- 
trinal, comme  ici,  les  sept  espèces  de  la  relatio  simplex ,  suivant  les  manières  dont 
la  signification  du  relatif  diffère  de  celle  de  l'antécédonl;  mais,  à  part  cola,  la  re- 
latio simplex  y  est  traitée  d'une  farou  complète,  (jui  a  piis  un  grand  développement 
dans  les  gloses,  et  surtout  dans  la  glose  Admirantes  : 

Occurretque  tibi  quandoque  relatio  simplex  : 

Femina  que  claiisit  vite  porlam  reseravit. 

Ad  partem  vocisjurc  relatio  fict; 

Extra  sepe  lamen  quoris  ad  quod  referatur  : 

Rex  est  Carnoti  patria  que  prevalet  omni. 

Scpe  relative  coiif'ormari  reperitur 

Precedens  iili  ciii  presidet  immédiate  : 

Serinoncm  qnem  vos  audistis  verus  hahettir. 

Usa  commuui  lamcn  boc  non  débet  liaberi  ; 

Inveiiies  juuclum  possessivo  genitivum  : 

Ul  mca  defunctc  da  molliter  ossa  cubare. 

Sepe  relativum  pro  parte  rcferlur  ad  ipsum: 

Ut  mea  scripta  leifis,  qui  suni  submatus  ad  histnitn. 

Poiiis  ob  id  soium  precedens  sepe,  quod  indc 

Certa  reialio  fit  :  tua  virjja  tuus  banihisquc , 

Ipsa  mibi  prebent  vere  solalia  vile. 

Ad  verbum  sepe  vel  adjectiva  relatum 

Invenies  :fiigis  autpif^er  es,  mibi  quod procul  absil. 

Pro  soin  voce  supponit  sepe  relatnm, 


CAPUT  M.  —   l)K   |{EI-\TIV1S.  G:\ 

nil  pro  uno  et  rclalivimi  rd'ortur  pro  codcm,  iil  liniitn  est  di- 
irnissiinii  crcdlura,  cui  compclil  uli  nitioiie.  Simililcr  invciiidir  In 
l'risciano  :  seiisus  nr^riiil  quotl  nullus  in  ris  vcporilitv.  —  Tci-li.i 
specics  est  quando  antecedens  suppoiiit  [)io  iiiaiiorie,  et  icla- 
liviim  pro  appellativo,  iil  Itomo  est  digiiissima  crcnlurannn  tjui 
ctirrit.  —  Smiditer  in  divina  pnjjiiia  :  sci-jwns  exl  cnllitlissuiiinn 
(Uiimtil ijui  deccpit  Ernm. —  Oiiarta  spccies  est  r|uando  aiileccdciis 
supponit  pro  appcllalivo,  et  relativum  pro  inaneric,  iit  liomo 
qui  currit  est dignissimn  crealurnruitt.  —  Quinta  species  est  quando 
per  antecedens  agiliir  de  nomine,  el  j)er  relativnrn  de  rc,  ut 
komo  est  appcllalinim  nomcn  quod  cuitU.  —  Sexta  species  est 
quando  per  antecedens  agitur  de  re,  et  per  relativum  de  no- 
mine, ut  homo  cuirit  quod  ont  appellativum  nomen.  Simililer  repe- 
ritur  in  Ovidio  '  : 

Ex  vcro  positum  perwaiisit  Eqiiiria  iiomcii , 
Que  Dcus  in  cmnpo  prospicil  ipse  sun. 

Quamvis  précédons  supponat  8i(jnificando  : 

Dal  Deux  aiircolam ,  quod  nomen  hnbclnr  ah  auro. 

Eslqiie  reiativis  precedetis  inalcrialc  : 

Nomen  Equiria  sil  ;  iiobis  placel  illa  viderc. 

Scpo  rclalivuni  poi-miilal  si(;iiificatum  : 

Sunt  Domini  que  iioxfcccrc  manus  ci-ucifirc : 

Et  iiiimcruin  mutât  :  Hominem  divina  potcslas 

Plasmat,  eoxquc  marcm  faleor  créât  cl  muliereni. 

Iiivonies  positum  sinn  procedciite  rclatum  : 

Ipsa  pelenda  mihi,  Juno  de  pellice  dixit  ; 

Flens  Magdulcnu  qwril  si  mstulil  illum. 

liidcQiiite  piTcedens  sive  rclatum 

Sope  locas  nulluui  desijjnans  iiide  locatum  : 

Cnncta  liment  hominem,  quia  prcsidct  illc  rrcalix. 

Et  porsonalom  permutât  jiroprietatem  , 

Ut  Domino  benedic  aqua  que  rclo  super  e.rliil  : 

Sed  lion  est  nol)is  imitarida  relatio  lalis. 

Non  das  ad  vocem  (piandoque  relata  sed  ad  rem 

Nominis  :  Est  bona  gens,  Dcus  est  prolertor  corum. 

Adjectiva  modo  poni  rcperimus  eodcm: 

Pars  hominum  validi  lurrrs  et  mcnia  srandunl. 

Sunl  adjeclivi  plurales  distrihuenti , 

Huic  etiam  vcrbum  rcperis  pluralr  locatum  : 

Utrnquc  formose  me  judicc  sunl  vcncrande; 

Sed  non  est  nohis  constrnctio  conijriia  talis. 

{  Dncliiiuil .  -j    |>arl.  .  v.  H^S-Aui.) 
'    Fastes,  IK  Sfif).  HCu,. 


6/i  GAPUT  VI.  —   DE  RELATIVIS. 

Seplima  species  est  in  equivocis.  ut  canis  curnt  qnod  est  céleste 
sidus.  Similiter  ijivenltur  in  divina  pagina  :  inanus  mec  que  vos 
fecerunt  chivis  cnnfixe  sunt. 

Item  relativorum  quoddam  est  substantie,  ut  qui;  quoddam 
qualitatis,  ui  qualis;  quoddam  quantitatis,  ut  quantus. 

Et  est  notandum  qiiod  relativum  substantie  scniper  débet 
esse  ejusdem  generis,  numeri  et  persone  ^  cum  suo  antécé- 
dente, ut  Sor  qui  kgit  disputât.  —  Sed  contra  hic  fit  oppositio, 
ut  est  locus  in  carcere  quod  Tullianum  appellatur.  Ibi  ponitur  hoc 
relativum  quod,  quod  refertur  huic  dictioni  carcere,  quod  est 
masculini  generis  :  ergo  maie.  —  Solutio  :  Dicimus  quod 
trahit  genus  a  dictione  sequenti,  et  significationem  a  dictione 
precedenti.  —  Simile  est  semini  tuo  qui  est  ^picnvs.  —  Item  fit 
oppositio  :  os  qui  mentitur  occidit  animam.  Item  ponitur  hoc  rela- 
tivum qui,  quod  est  masculini  generis,  et  refertur  huic  dic- 
tioni os  que  est  neutri  generis  :  ergo  inconvenienter. 


'  Lo  manuscrit  de  Sponciiis  (8653)  et  le  manuscrit  i5i62  ne  donnent  pas  et 
persona.  Ce  dernier  suit  le  texte  do  Sponcius  (Cf.  Appéndir,  u)  de  beaucoup  plus 
près.  Il  s'en  écarte  encore  cependant  d'une  manière  assez  considérable,  comme  on 
peut  le  voir:  «...  Relaliva  substantie  sernper  debent  esse  ejusdem  generis  et  ejus- 
dem numeri  cum  suo  antécédente.  Sed  quandoque  discrepanl  in  génère,  ul  in  Sal- 
luslio  :  est  locus  in  carcere  quod  appellatur  Tullianum;  et  in  theologia,  semini  tuo 
qui eit  y^pic-ïvs;  et  alibi  :  os  qui  mentitur  occidit.  —  Ad  primam  auctoritatem  di- 
cunt  quidam  quod  bec  diclio  quod  siibstantive  ponitur  et  débet  ita  resolvi  :  est  locus 
in  carcere  quod  appellatur  Tullianum  (?).  —  Item  dicunt  quidam  quod  bec  dictio 
quod  trahit  supposilionem  ab  bac  dictione  carcei'e,  et  trahit  accidentia  a  Tullia- 
num. —  Ad  secundam  dicunt  quod  bec  dictio  qui  trahit  suppositionem  ab  bac  dic- 
tione semini,  ^i  trahit  accidentia  ab  bac  dictione  ;^p<ff  tu  s.  —  Ad  tertiam  dicunt 
quod  est  dcfectiva  et  débet  ila  suppleri  :  os  illius  hominis  qui  mentitur  occidit  ani- 
mam. —  Sed  quandoque  discrepat  in  numeio,  ut  in  Sallustio:  repudiabat  senncia 
cujus  nimiutn  niaxima  copia  concurrebat  ad  eum;  et  in  Boetio  :  quid  itubecilius  ho- 
mine,  quos  morsus  muscularum  necat.  —  Item  relativa  proprietatis  semper  debout 
trabcre  genus  a  suo  sequenti,  ut  in  Oralio  *  :  ^;î//?-es  mammc  incitant  mea  pectora 
quales  sunt  equina  ubera.  —  Item  relativa  proprietatis  semper  faciunt  simplicem 
relationom,  ut  Sor  talis  est  qualis  est  Plalo ,  et  non  rofert  personalem,  sed  aliam.r 
(Ms.  1.5^62,  fol.  1.56  r°,  i"col.) 

*  Il  y  a  eu   quelques  lignes  oulili&s,  ce  i[ui  fait  que  la  règle  n'est  pas  d'accord  avec  l'eiemple. 
{Ci.  Appeii/Iir,  ii.)  I^a  citation  d'Horace  n'est  pas  exacte.  Cf.  Epud. ,  viii .  -,  8. 


CAPUT  VI.  —   DK   HELATIVIS.  65 

SoLUTio  :  Diciiniis  ijuotl  aucloritas  delicil  l'I  debcl   suppicri  :  Kol.  7jv' 
os  illnis  limmnis  (jiu  mvuiilur  ocvtdil  annnam. 

Item  lit  opposilio  de  aucloritale  Sallustii  :  Odilmi  rcpudmbal 
servicia  cujus  miUo  nnnnim  nia^tui  copia  concurrcbnt  ad  rum.  Hec 
dictio  cujus  est  nunieri  singularis  et  refcrtur  liuic  tlictioni  ser- 
vicia que  est  niiincri  pluralis;  ergo  inconvenii^ntor.  —  Solltio  : 
Dicimus  (|uod  est  delectiva,  et  est  sensus  :  Catilina  repudiabat 
servicia  cujus  rei,  serviciorum  nominc,  mitio  nimium  ma^ia  copia 
concurrebat  ad  eum. 

Item  relaliviim  qualilalis  semper  dicitiir  esse  ejusdem  gene- 
ris,  numeii  et  casus  ciim  dictionc  sequcnti,  ut  Petrus  est  albus 
qualis  Plate;  sed  quandoque  discrepat  a  suo  sequenti,  ut  paires 
mamme  incitare  mea peclora  quales  sunt  equina  nhcra.  —  Solitkj  : 
Dicimus  peu  relafivum  (pialilatis  cpiandocpie  (ralut  genus  a  dic- 
tionc précèdent!,  sicut  convenit  in  relative  substantie. 

Item  relativa  '  substantie  incipientia  a  c  vel  a  q,  et  ubiai  mde 


'  A  partir  de  co  passnge,  jusqu'à  la  lin  du  chapitre,  non  seulement  le  texte 
seloifjno  de  celui  de  Sponcius,  mais  il  y  a  une  dillerence  très  considérable  entre 
la  rédaction  du  manuscrit  i5'i0;?  cl  celle  du  manuscrit  de  Laon.  Je  crois  donc  utile 
de  donner  le  texte  du  manuscrit  15^163,  concurremment  avec  celui  du  manuscrit 
de  Laon,  et  celui  de  Sponcius  qui  est  dans  VApijemli.t  11. 

ffltem  relativa  incipientia  a  c  vel  a  q,  et  ista  duo  adverbia  ubi  et  inde,  semper 
debenl  proferri  sine  copula,  ut  Sor  est  talis  qualis  est  l'iaio  ;  eX  Sor  est  ibi  ubi 
est  Plato;  et  Sor  venit  inde  unde  venit  Plalo.  —  Alia  vero  proferuntur  cum  copula, 
ut  Sor  legit  et  ipse  disputât. 

ffltem  boc  pronomen  s(/t  quinque  modis  ponitur  :  reciproce,  ut  Sor  uiisereiur 
si(/,- possessive,  ut  Sor  vidit  filium  suum,  etc.  Et  est  sciendum  quod  relativa  que 
proferuntur  cum  copula,  quaiidoque  proleruntur  sine  copula,  ut  in  Prisciano:  Ju- 
piter, ejus  gcniliius  est  Jwis  ;  et  in  divina  pagina  :  virffu  lua  et  iacitlus  luus  ipua 
me  consola  ta  sunl. 

ffltem  régula  Prisciani  talis  est:  quotiens  qui  subjungitur  alicui  nomini,  necesse 
est  non  solum  ad  nomen  prepositum,  veruni  eliam  ad  id  subjeclura  alterumverbum 
proferri.  —  Sed  contra  sic  opponitur:  homo  qui  est,  est;  hoc  relalivum  qui  regitur 
ab  eodem  verbo  a  quo  suum  antecedens:  ergo,  etc.  —  SoLmo:  Di(imus  quod  ré- 
gula Prisciani  sic  est  intelligenda  :  alterum  verbum  proferri  dobel ,  vel  idem  gemi- 
natum  vel  repetiluni. 

frltem  dicil  Priscianus  :  Si  nominalivus  noniinalivo  adjungilur,  ad  eamdeni  per- 
sonam  vcrba  referuntur,  ut  homo  qui  lej^il  disputât.  —  Sed  huic  régule  sic 
opponitur:  muliei-  dampnavil  que  salvavil.  \Wi  nominalivus  nominativo   adjungilur. 


66  GAPUT  VI.   —   DE  HELATIVIS. 

;ulv('rl)ia,  sempor  refcruntur   sine   copiila,  iit  Soi  (jm  Icnrit  dis 
ptilal,  el  'SW  cftl  ihi  idn  est  Philo. 

Item  hoc  rolaliviim  siu,  sibi ,  se,  et  cjus  derivalum  suus,  sua, 
sumn,  quandoque  referiintur  cum  copula,  quandoijue  sine  co- 


orgo  vorba  ad  camdcm  personam  rcferunlur  ;sed  «nuni  verbura  refeiiiir  Eve;  crgo 
ot  reliqiuim  ;  ergo  Eva  snlvavit  :  quod  falsiim  est.  —  Solutjo  :  Dicimiis  quod  Pris- 
fianiis  inlellexit  de  personalibiis,  ci  tu  opponis  de  impeisonaliltiis;  qiiaro  liia  oppo- 
silio  non  valet. 

«lleiii  dirit  Priscianiis  :  Si  duo  obliqui  siint,  ad  aliam  personam  fit  transitio 
verboriini ,  vel  in  se  rociprocantur.  —  Sod  huic  régule  sic  opponitnr:rt6  hnmiiie 
Icgittir,  a  ijuo  tîispntntnr.  Ibi  duo  obliqni  sunt;  ergo  fit  transitio  vorborum  ad  aliam 
personam,  vel  in  se  reciprocantur.  Ergo  fit  transitio  vcrborum  ad  aliam  personam; 
orgo  illi  obliqui  conjunguntur  transitive  :  quod  falsum  est.  —  Sed  forte  ipse  dicel  : 
Priscianus  intellexit  de  verbis  personajibus;  sed  solutioni  sic  obicitur  :  Verum  est 
bominem  légère,  quem  verum  est  disputare;  ibi  sunt  duo  obliqui,  ergo  ad  aliam 
personam  fit  transitio  verborum,  vcl  in  se  reciprocantur.  In  se  non  reciprocantur; 
ergo  fit  transitio  verborum  ad  aliam  personam.  Ergo  illi  obliqui  construuntur 
transitive  :  quod  falsum  est.  —  Solutio  :  Dicimus  quod  Priscianus  intellexit  de 
verbis  personalibus  pereonaliter  positis. 

fcllem  dicit  :  Si  alterum  fuerit  nominativi  casus  et  alterum  obliqui,  transitio  fit 
ad  obliquum,  ut  Jwtno  legit  quem  video;  et  misercor  hominis  qui  cumt.  Sed  huic 
régule  sic  opponitur:  homo  legit  a  quo  dispulatiir.  — •  Hic  alterum  est  nominativi 
casiis  et  alterum  obliqui  ;  ergo  translatio  verbi  fit  ad  obliquum.  Ergo  ille  obliquus 
conjnngilur  cum  verbo  transitive?  :  quod  lalsum  est.  —  Solutio:  Dicunus  quod 
Priscianus  intellexit  de  verbis  personalibus  et  personaliter  positis. 

ccllem  queritui'  de  bac  locutione  :  o  Martine,  qui  amis,  veni  hue.  Cui  teneatur 
hoc  relativum?  Quod  si  dixeris:  ad» Morale,  probo  quod  non.  Dicit  Priscianus: 
Cum  ad  ceteros  casus  fiât  relatio,  ad  vocativum  non  fit:  ergo  maie.  —  Si  dixeris 
quod  non  fit  relatio  ad  vocativum,  probo  quod  sic.  Dicit  Priscianus  :  vocativo  hujus 
qui  omnes  alii  casus  bene  junguntur,  et  ponit  exemplum  :  o  Virgili,  qui  scripsisli 
Eneidn,  vivis  in  memona.  Ergo  relatio  fit  ad  vocativum,  et  tu  dicebas  quod  non  : 
ergo  maie.  —  Solutio  :  Dicimus  quod  Priscianus  intellexit  de  directa  relatione; 
vel  dixit  par  vocativum  repetitum  :  quare  vocativus  non  débet  repcti  ut  dicatur: 
o  Martine,  qui  Martine  cnrris. 

?-Item  cpieritur  de  bac  auctorilate  Prisciani  :  Idem  homo  lapsus, heu, hodieconcidit. 
Ibi  ponilur  hoc  idem,  et  tantum  relative  ;  ergo  facit  intrinsecam  vel  extrinsecam  re- 
lationem.  Si  dixeris  extrinsecam,  ergo  aliquid  precessit,  cui  tenelur  relative.  Sed 
nihil  precessit:  ergo  facit  intrinsecam  relationem.  Ergo  ibi  aliqua  ponuntur,  res- 
pectu  quorum  faciat  intrinsecam  relationem.  Assigna  mihi  que  sunt?  —  Quare 
probi  viri  et  sapientes  prodicant  in  scolis  suis  (juod  boc  pronomen  ide)n,  cum  facit 
intz'insecam  i-elationem ,  juste  notât  pluralitatem,  ut  iilem  est  grammaticum  et  musi- 
eum,  et  nos  videmus  idem.  —  Super  hoc  multe  sunt  oppositiones.  Quidam  dicunt 
quod  improprie  ponitur  et  non  tenetur  relative,  et  ponitur  pro  Imc  noniine  immu- 


CAPUT   VI.  —    |)H   ISi;i>ATI\  IS.  67 

pula,  ut  Sor  rognl  Platoncni  ni  ipsr  tliliirat  sv  ;  cl  Sor  rofral  Plalo- 
ncm  ut  (hligat  Jthnni  sinon:  sine  (•0[)iil;i,  ut  Sor  vidcl  se,  et  Snv 
riihl  fiUum  suum. 

ïteni  mi,  sihi,.se,  use  quatuor  moclis  pnnilur  iii  connnun»;,  sci- 


lalus,  ut  idem  homo  lapsax ,  hou,  hodic  concidil ,  iil  est  :  homu  iminittalUK.  —  Alii 
voro  diciinl  quod  lonetiir  relative,  ci  facil  inlrinsecaiii  relalionem,  et  islc  due  tlir- 
tiones,  scilicet  lapsus  et  concidil  danl  sibi  pluralilatcm. —  Sed  illa  solutio  nulla 
est,  quoniam  Priscianus  inlerius  dicit  :  idem  homo  concidil.  —  Item  alii  dicunt  quod 
bcnc  facit  intrinsecain  relationem ,  sed  hoc  prononien  idem  non  ponitur  nec  démons- 
trative nec  relative.  —  Sed  Iiec  solutio  non  valet  quia,  dicit  Priscianus,  si  remo- 
veatur  noiuen,  lenianel  inconjjnia;  si  removealur  prononien,  remanet  congrna. 
Ergo  solutio  tua  non  valet.  —  Item  alii  dicuni  <|uod  facit  intrinsecaui  relationem, 
sed  non  seniper  roipiirit  pluialitaleni;  et  illi  bene  conceJunt  idem  homo  curril;  et 
eadem  res  est;  et  ego  video  idem.  —  Sed  bec  solutio  non  valet,  quia  opponitur  eos 
concedere  is  homo  currit. 

ffltem  de  prodicla  îocutione  sic  opponitur  :  ide)ii  homo  lapsux,  heu,  Iwdic  con- 
cidil: ibi  pêne  sunt  omnes  partes  orationis,  ut  dicit  anclor.  Quero  quare  dixit 
pêne?  Forte  ipso  dicet  :  propter  convenlioneni.  Ergo  una  illarnm  parte  remota, 
rémanent  quinqiie;  quare  verbum  non  potest  removeri  sine  propositione,  quia 
componitur  ex  cum  et  cado  :  ergo  non  rémanent  (piinque.  Ergo  maie  dixisti.  — 
Solutio  :  Dicimus  quod  illa  objeclio  non  valet,  et  Deus ,  quando  ponitur,  hic  sunt 
très  persone  ;  ergo  una  illarum  remola,  rémanent  duo.  Sed  remoto  episcnpo,  non 
remanet  nisi  una,  quod  quidam  episcopus  babet  duas  personasin  se,  scilicet  comi- 
tem  et  episcopum  :  ergo  non  remanet  nisi  xmn. 

'•Item  queritur  de  bac  Iocutione:  Benedicile ,  a(jiic ,  fjue  super  celos  sunt.  Do- 
mino. Ibi  ponitur  bec  locutio  aque,  aut  est  nominativi  casus,  aut  vocativi.  Si  dixeris 
nominativi,  benedicite  coujungilur  cum  verbo  secunde  persone,  et  non  lamen  : 
ergo  inconvenienter.  —  Si  dixeiis  vocativi,  henedicile  ibi  ponitur,  et  boc  rclativum 
que  refertur  illi  vocalivo  aque  ;  ergo  del)et  régi  a  verbo  seconde  persone  et  regitur  a 
verbo  tertio  persone:  ergo  raale  vel  per  figuram.  Ergo  assigna,  et  non  poteris.  — 
Solutio  :  Dicimus  quod  quidam  dicunt  quod  est  nominativi  casus  et  est  defectiva, 
et  ita  suppictur  bene  ila  quod:  Aque  benedicant,  etc.  —  Alii  vero  dicunt  quod  bec 
diclio  aque  est  vocativi  casus,  et  hecdictio  que  refertur  illi  vocativo;apponitur  aque 
pro  secunda  persona,  et  ita  aptatur  :  Benedicite,  aque,  [aque]  que  super  ceins  sunt. 
Domino. 

rrltem  queritur  de  bac  Iocutione  ulrura  debeamus  dicere  :  c/^o  sum  homo  qui  cuiro 
vel  qiii  cuivit.  —  Probo  quod  debemus  dicere:  ego  sum  homo  qui  curro,  per  Ovi- 
dium  dicentem  : 

Ille  ego  sum  lignum  qui  non  admittor  in  ullum  ' 
Illc  ego  sum  frustra  qui  lapis  esse  velim. 

Ergo  debemus   dicere:  ego  sum  homo  qui  curro.    —   Sed  rontra,  ciun   dico  ;  ego 
*  Poni. ,  I ,  Il .  35  H  36. 


68  CAPUT  VI.   -   DE  UELATIVIS. 

licet:  reciprocc,  ut  Sor  rogat  me  ut  ego  diligam  se;  possessive,  ut 
Sorvideljilium  smnn;  adjective  vcl  cum  adjuncto,  ut  Sorvidcl  Pla- 
toncm  seciim. 

Itcni  hoc  relativum  r/?<K[uandoquc  facit  relalionem  cum  causa, 
ut  snfij)e)i(hitur  istc  qui  est  latro,  id  est  quia  latro  est;  quandoque 
j)or  adjunctionem.  ut  iste  est  digmis  qui  regat  impei'iuvi,  id  est  ut 
ipse  regat;  quandoque  cum  suppletione,  ut  qui  cenat,  id  est  qui 
cenntus  est;  quaudoque  per  copulativam  conjuncdoneui  et  hoc 
])ronoinen  illc,  ut  ille  qui  legit  et  disputât:  sensus  est  is  legit  et 
ipse  disputât;  quandoque  ponitur  restrictive,  et  tune  dicitur  esse 
ex  eadem  parte  suppositi  vel  appositi  cum  dictione  ad  quam 
refertur.  ut  Sor  qui  legit  disputât. 

Item  relativum  quod  dicitur  referri  cum  copula,  quandoque 
refertur  sine  copula,  ut  idem  est  grammaticum  et  illud  musicum; 
et  alibi  :  virga  tua  et  bacidus  tuus  ipsa  me  consolata  sunt;  et  in 
Prisciano  :  Jupiter,  ejus  genitivus  est  Jovis.  —  Solutio  :  Dicimus 
quod  illa  accidenfia  non  sunt  de  conjunctione,  sed  posita  ut 
subsequens  relatio  habeat  locum. 

Item  dicit  Priscianus  ^  quod  hoc  relativum  qui,  quando  sub- 
jungitur  nomini,  necesse  est  non  solum  ad  nomen  sibi  preposi- 
tum,  verum  etiam  ad  id  subjectum  alterum  verbum  proferri.  — 
Sed  contra  opponitur  :  home  est  qui  est,  ibi  non  est  nisi  unum 
verbum,  scilicet  est  :  ergo  faisum  est  quod  dicit  Priscianus.  — 
Solutio  :  Dicimus  quod  unum  refertur  antecedenti  et  alterum 
relative,  vel  idem  geminatum;  potest  etiam  dici  quod  unum  est 
divisum  verbum  numéro,  scil.  est  primo  ioco  positum  et  secundo. 

Item  dicit  Priscianus  :  Si  nominativus  nominative  addatur, 


sitm  homo,  dictio  evocala  seraper  remanot  in  sua  personali  proprietale,  quiaid  quod 
habet  aiiquis  de  natiira  amiUere  non  potest,  ot  quia  nomina  sunt  tertie  persone  : 
ergo  dcbemus  dicere  :  ego  sum  homo  qui  cun-it.  —  Soldtio  :  Dicimus  quod  (jui- 
(lam  dicunt  quod  debemus  dicere:  ego  sum  liomo  qui  curro,  quia  dictio  evocala 
débet  esse  ejusdeni  persone  cum  evocanle.  —  Alii  dicunt  quod  debemus  dicere  : 
ego  sum  Iwmo  qui  ouvrit,  quia  iiec  dictio  hotm  semper  romanet  in  sua  personali 
proprietate.  Sed  nota  quod  usus  npprobat  ego  sum  homo  qui  curro;  sed  non  com- 
projjat  qui  c^lrrit.)^ 

'  Ceqiii  suit  est  la  discussion  des  règles  posées  par  Priscien ,  XVII,  v.  3o-39. 


GAPLIT   VI.   —   1>K   l{i:i.\ri\  IS.  69 

verl)u  iid  ciimdoiii  [m'i^soimih  rcirriiiiliir,  iil  liomo  hinl  y'"  '/'.v- 
pulal.  —  Sed  ((Hilia  lil  opnositio  :  imiltcr  (Idiiijiiianl  (jiic  .s<ntii~ 
vit.  [I  Ihi  MOinmadviis  iiomiiiallvo  uddiliir.  iiec  lamcn  vcrha  ad  l"'- ;■' ' 
eaiiulciii  |)ei'Sûnain  releriuilur  :  ergo  inale  dixil  l^nscianus.  — 
SoLUTio  :  Diciiiins  qiiod  Prisclanus  intellcxit  de  pcrsonuli  rcla- 
tionc  cl  non  de  simplici. 

Item  dicil  I^ils(Mamis  :  Si  duo  (»])li(|iii  siinl.  ad  aliani  |)nr.so- 
nam  iit  Iraiisilio  verborum,  vel  in  se  rcc'i[)rocanlur,  ul  Itontmctii 
qucm  vitupero,  accusa;  et  meniet  quem  vitupcro,  accusa.  —  Sed  con- 
tra fil  o|)[)osi(io  :  ah  honiine  legitur  a  quo  disputalur.  Ibi  siiiil  doo 
ol)li(jui  et  non  fil  (ransilio  verborum  ad  aham  iicrsonam.  nec 
in  se  reciprocanlur  :  crgo  maie.  —  Solutio  :  Dicimus  (juod  l'ris- 
cianus  intellexit  de  verbis  personalibus  etpersonaliler  |)ositis. 

Item  dicil  Priscianus  quod  ^m  et  omnes  ejus  obb'qui  referun- 
lur  ad  onines  casus  :  erjfo  ad  vocalivum,  ul  o  Virgili,  qui  scrip- 
sisU  Encida,  vins  tncnioria.  —  El  alibi  i^riscianus  :  Cuui  ad  ce- 
teros  casus  fiât  relatio,ad  vocalivum  '  non  fit  :  ergo  estconlrarius 
sibi  ipsi.  —  Solutio:  Dicimus  quod  ila  débet  inlelligi  :  non  Ml 
relalio  ad  vocalivum,  id  est  per  vocalivum;  vel  ad  vocalivum  non 
fil  ila  quod  direcla. 

Item  queritur  dehacauctoritate  psalmiste  :  Bencdicite,aqueque 
super  celos  sunt,  Domino,  cujus  casus  sit  bec  diclio  aquc.  Aquc  est 
nominalivi  casus  et  vocalivi  :  si  est  voralivi  casus,  contra  ibi  [)0- 
inlur  boc  relalivum  que,  quod  refcrtur  liuic  vocalivo  rt(/Mf;ergo 
dicitur  régi  a  verbo  secundo  persone;  sed  regitur  a  verbo  lertie: 
ergo  inconvenienler,  vel  per  figuram.  —  Si  nominalivi  casus, 
conjungifur  cum  verbo  secundo  persone;  ergo  incongM'ue,  vel 
per  figuram.  —  Solutio  :  (juidam  dicunt  quod  esl  vocalivus,  et 
suppletur  nominalivus  ff<yî«?,  etc.;  et  hoc  relalivum  que  refertur 
nominativo,  et  bec  diclio  que  regitur  a  xcrho  suiil,  ([uoti  |)oiiilur 
pro  estis;  et  esl  scnsus:  Benedicile  aque,  aquc  que  super  cclussuiU, 
Domino. 


'   Cf.  Thurol,  p.  370-^73,  pour   la  quoslioii  de  la  coiislriiclioii  du  vocalil  uvl'c 
un  aulre  mot. 


70  GAPUT   VII.  —   DE   PliONOMINE. 


CAPUT  SEPTIMUM. 

DE  PRONOMINE. 


Quindecim  pronomina  ^  sunt  de  quibus  nulla  dubitatio  est 
apud  Latinos,  scilicet  octo  primitiva  et  septejii  derivatlva. 

Primitiva  sunt  ista  :  ego ,  iu,  sui,  die,  ipse,  isle,  lue  et  is.  Ex 
hiis  priniitivis  quatuor  sunt  demonstrativa,  scilicet  e^O;,  tu,  hic, 
iste  :  duo  sunt  demonstrativa  ad  oculum  tantum ,  scilicet  ego  et 
tu;  duo  ad  oculum  et  ad  intellectum,  scilicet  hic  et  iste.  Tria 
sunt-  relativa,  scilicet  ipse,  is  et  sui;  unum  est  demonstrativum 


'  L'auteur  de  cette  grammaire  ne  donne  pas  la  définition  du  pronom  :  ce  doit 
être  un  oubli.  Priscien  le  définit  ainsi  :  tcPronomen  est  pars  orationis  quœ  pro 
nomine  proprio  uniuscujusque  accipitur  personasque  finitas  recipil.55  Donat  dé- 
finit autrement  :  ffPronomen  est  pars  orationis  quœ  pro  nomine  posita,  tantumdem 
pêne  significat,  personamque  interdum  recipit.?:  Les  grammairiens  du  moyen  âge 
ont  adopté  tantôt  l'une  tantôt  l'autre  de  ces  définitions;  quelquefois  ils  ont  essayé 
de  les  concilier.  —  Sancliez  [Minerva,  I,  2  )  ne  veut  pas  voir  une  partie  du  dis- 
cours dans  le  pronom;  il  prétend  qu'on  n'en  peut  pas  donner  de  définition  ad- 
missible et  ne  le  dislingue  pas  du  nom.  Il  proteste  contre  cette  qualification  de 
vicarius  nom»«x  donnée  au  pronom  :  «Errarunt  item  et  illi  qui  pronomen  vocem 
esse  nominis  vicarium  definierunt;  nam  in  iis  sermonihus ,  Annibal  peto  pacem  ;  hos- 
pita  Phyllis  queror,  deest  ego ,  non  ut  Aicarium  sed  ut  primarium.'i  —  La  division 
des  pronoms  en  quinze  espèces  est  celle  de  Priscien;  Donat  y  ajoute  les  relatifs  qui, 
quis,  etc. ;Probus  on  énumère  vingt  et  un. 

-  Priscien  n'admet  pas  la  demonslralio  et  la  relatio  parmi  les  accidents  du 
pronom:  Pierre  Hélie  discute  le  pourquoi.  Cf.  Thurot,  p.  178.  —  Evrard  de 
Bélhune  a  traité  longuement  la  question  des  pronoms  et  aussi  celle  de  la  demons- 
tratio  et  de  la  relatio  :  il  a  suivi  le  même  ordre  d'idées  que  l'auteur  de  notre  gram- 
maire. 

Hec  pronomina  sunt  que  primitiva  vocantur  : 

Hec  :  ego  /«que,  sui,  ille,  ipse  vel  iste,  H  hic,  is. 

Hec  et  gimplicia  sunt  dicla ,  modisque  duobus. 

Primo  dicuntur  licc  simplicis  esse  fi}j;urc , 

Quorum  rcsjiectu  Greconim  Hicitur  csso. 


CAPUT   VII.  —    DM   n{();\OMI.Ni:.  71 

et  relalivum  simul  :  illv.  —  (Jualiior  siiiil  jiioiiomiiiii  <|iir  lia- 
beiil  vocalivuin  casuiii,  scilicet  iimiiii  piliiiiliviiiii.  ul  lu,  cl  lii;i 
tlerivativa  ,  scilicot  wcms^  iiostcr  et  iioslnis. 

Derivativa  suiil  ista,  scilicot  meus,  Inm.  siiits,  noslrr  et  vrstcr, 
nostras  el  veslras.  —  l'A  liiis  derivativis.  Iiia  (Ifilvaiiliir  al»  hoc 
proiioinine  c^o:  tiiimii  a  {fcnilivo  slnjfulaii,  ut  mcl ,  i  in  us  lit 
meus;  tis  m  a  fit  me<i:a  iii  nm  Wlmtmm:  iiido  vciiit  meus,  mca, 
meum;  et  duo  a  jfeiiilivo  pliiiali,  ut  nosler  et  nostras.  —  Tria  dc- 
rivantur  al)  hoc  |)rononiin(j  <».uniirii  a  geuiti\o  sin|fulaii.  ut 
tui,  t  in  us  Ht  tuus;  us  in  a  lit  tua;  a  in  um  lil  (uum;  inde  venil 
luus,  tua,  tuum;  et  duo  a  genitivo  plurali  :  rester  et  vestras.  — 
Unum  '  dcrivalur  ab  hoc  prononiinc  sui,  scilicet  suus,  sua, 
suum. 

Ex  derivativis  quinque  sunt  possessiva,  scilicet  meus,  tuus, 
suus,  noster  et  vester.  —  Duo  «jcnlilia  sunt  scu  patria  :  nostras  et 
vestras. 

Item  sunt  octo  pronomina  composita,  Iria  per  nominatives  et 


VpI  sunt  simplicia  qiii;i  sijjuificntio  siiuple.v. 
Quorum  siniplicitas  ad  possessiva  rcfcrtur, 
Nam  persoua  duplex  possessivis  reperitur. 
Cetera  sed  eeptcni.  derivativa  vocantur  : 

us       us        ut 

Me  ,  tu  ,  SU  ,  noster,  vester,  nostras  quoipic  vestras, 
Que  dcrivantur  a  priuiilivoruiu  jenilivis. 
At  per  simplicia  Gt  mcntio  compositoruiii. 

Iste  vol  hic  taiituui  ilcnionstrant,  is(jue  SHt([uu 

Nec  lantuin  rcfornut,  deniouslraut  brc  rclcruiitipic, 

Scilicet  ille,  ipse  :  Cato  rnrrit  et  ille  tnovclur  : 

Ille  et  ipse  le/fit  ;  vir  currit  et  ipse  movetur . 

Hujus  et  istiiis  est  deinonstratio  distans  ; 

liitellcctiva  liiijus  et  istius  est  oculala  ; 

Iste  vir;  hic  animus  ;  sic  débet  dicerc  quivis. 

Contra  persoiiam  primam,  coiitraque  sccuridaiii 

Is  non  disccrnit,  voxista  sut  l'acit  iliud. 

Cunclfi  vocativo  carent  pronouiiua  casu, 
Quatluor  exccptis,  nostras,  vestras,  7neus  et  tu. 

{Grécisme,  nis.  14765.  fol.  26  v"  ol  27  1°. ) 

Umiiu  clerivalur.  .  .  noslras  i'iveslvns^  manque  (lans  leuiaiiusc  ril   i.^>A()a. 


72  GAPUT   Vil.  —   DE   PRONOMINE. 

quinquc  per  oblicjuos; —  per  noniinatlvos: /«te  et  ||  idem  et 
identukm;  —  per  obli([uos  :  même,  tête,  sese,  eccum  et  cllum.  — 
Istic  componitur  ex  iste  et  hic,  et  declinatur  hoc  modo  :  nomina- 
tivo  istic,  istec,  istoc;  accusativo,  ulunc,  h^tanc,  isloc;  ablalivo,  ub 
istoc,  ab  istac,  ab  istoc;  et  pluraliter,  nominativo  istec;  aa:usativo 
istec. 

Idem  componitur  ex  is  et  demum  per  apocopam  um,  et  ita  de- 
clinatur :  nominativo  idem,  eadem,  idem;  genitivo  ejusdem,  etc. 
—  Notandum  est  quod  licet  suum  primitivum  habeat  duo  ii  in 
nominativo  plurali,  amittit  unum  in  compositione,  et  dicimus 
idem. — Item  notandum  est  quod  idem  in  masculino  producitur, 
idein  in'^neutro  breviatur,  unde  versus: 

Idem  longatur,  sed  idem  neulrum  breviatur'. 

Item  notandum  est  quod  eadem  iibique  est  correpta,  prêter 
in  ablativo  :  unde  versus  : 

In  reliquis  eadem  facit,  ablativus  eadem. 

Identidem  componitur  ex  idem  et  idem,  et  interponitur  t  causa 
euphonie,  et  sic  declinatur:  nominativo  identidem;  accusativo 
identidem. 

Même  componitur  ex  me  et  me,  et  ita  dechnatur  :  accusativo 
même;  ablativo  a  même. 

Tête  componitur  ex  te  et  te,  et  ita  declinatur:  accusativo  tête; 
ablativo  a  tête. 

Sese  componitur  e\se  et  se,  et  ita  declinatur:  accusativo  sese; 
ablativo  a  sese. 

Eccum  componitur  ab  ecce  et  eum,  et  ita  declinatur:  accusa- 
tivo eccum,  eccam;  et  pluraliter,  accusativo  eccos,  eccas. 

Ellum  componitur  ab  ecce  et  illum,  et  ita  declinatur  :  accusa- 
tivo ellum,  ellam;  et  pluraliter.  ellos,  ellas. 


'     Ante  d  ionga  fil  i  :  veluL  idem  pro  mave;fido 
Elfidiis:  sed  àcniis  idem  nculrale //rfesqur;. 

{Doctrinal,  3'  part.,  v.  ag'i  el  agâ.) 


CAPUT   VU.  —   DE   IMlONOMlMv  73 

l(em  sunt  quatuor  sillabice  adjectiones  (juc  pronomiiiibiis 
apponunlur,  scilicet  met,  le,  se,  pte.  —  Met  adicilur  liuic  pro- 
noinini  r/;o  por  omiios  suos  casus.  exccplo  {^^enilivo  plurali,  el 
sic  declinalur:  nominalivo  r<romel  ;  ^enilivo  mcimet.  — Siiinliler 
huic  pronomini  tu ,  por  onines  suos  casus,  prêter  nominalivo  et 
vocativo  singulari,et  dicimus  tuimet,  etc.  —  Et  addilur  le  no- 
minativo  et  vocativo  (infcrpo.^ila  le  ad  diiïerciitiain  iiujiis  verl)i 
tumeo,  lûmes,  lumel^  el  diciimis  lulemct  nominalivo. —  llcm  '  met 
adicilur  huic  pronomini  nui  |)er  onines  casus  a[)ud  anliquos,  et 
dicebant  genilivo  suimet,  dalivo  sibimet,  etc. 

Ce  addilur  huic  pronomini  hic,  liée,  hoc  per  omnes  suos  casus, 
apud  anliquos,  el  (hceJ)ant  liicce,  liecce ,  liocce;  sed  apud  nos- 
addilur  lanlum  illis  casibus  qui  desinunt  in  s,  ut  genilivo  liu- 
jiisec:  dalivo  phirali  hiisce;  accusativo  hosce,  liasec:  ablalivo  ah 
hiisce. 

Pie  additur  quinquc  ablalivis  [)OSsessivorum  in  leminino  gé- 
nère, ut  meaptc,  luapte,  sunpte,  nostrapte,  vestraple. 

[Item  si  queratur  quare  omnia  pronomina^  non  habuerunt 
vocativum  casum,  nisi  tantum  quatuor:  dicimus  quod  nomina 
debent  esse  unica  in  personis,  id  est  cujus  persone  est  nomina- 
tivus  casus  ejusdem  debent  esse  ceteri  casus. —  Item  si  queratur 
quare  hoc  pronomen  tu  habuit  vocativum  casum,  dicimus  quod 
hoc  pronomen  lu  est  secundo  persone,  et  vocalivus  est  secundo, 
idcirco  bene  potuit  habere  vocativum.] 


'  ff  Adicitur  etiam  met  huic  pronomini  sui,  et  dic'ûur  suimPl.-n  (Ms.  i^/iOg.) 
-  Celte  mention  apud  anliquos.  .  .  apud  nos  pouriait  induire  le  lecteur  en  erreur. 
Il  n'y  a  là  aucune  innovation.  On  lit  en  etret  dans  l'riseien  (\ll,  vi,  •!."),  -iC))  :  «Ce 
quoque  solebant  per  omnes  casas  vetustissinii  addere  articularibus  vel  domonslra- 
tivis  pronominibus,  lioc  est  ab  aspirationc  incipientibus,  ut  hicce,  bœcce,  hocce. 
.  .  .  Nunc  vero  eorumdem  pronominum  bis  casibus  fréquenter  addilur  ce,  (pii  in  .s 
desinunt,  eupboniœ  causa,  hujusce,  hisce,  linsce,  liasce.v  Le  Prisciaitus  tnctrijicalm 
(v.  gAu  et  9^3)  traduit  ainsi  la  même  pensée: 

Por  casus  quos  terminal  s ,  hic  suscipial  ce 
Pte  sextus  possessor  in  a  palilur  sibi  jiui(;i. 

■■>  Ms.  1. 5/1  fia. 


74  CAPUT  VII.  —   1)1-:   l'RONOMlNE. 

Item  querilur  quarc  j)ronoiiiiiia  liicruiit  invonla  '.  —  Dicilur 
(|Mocl  «lual)us  (le  causis,  scilicet  causa-  ulllitalis  cl  causa  com- 
niodilalis.  —  Causa  utilitatis  fuerunt  invcnla  in  prima  cl  in  se- 
cunda  persona.  quia  cum  oninia  nonu'na  essent  tertiarutn  pcr- 
sonarum,  exccplis  vocativis  casibus,  non  potcrant  juH[|i  cum 
prima  el  sccunda  persona  verbi;  sicul  dicit  Priscianus,  si  dico 
Priscianus  %o,solœcismum  facio,  et  fuerunl  inventa  pronomina 
ut  posscnt  jungi  verbo  loco  nominum,  et  ut  auxilio  eoruni  no- 
mma tertiarum  personarum  jungerentur  verbis  prime  el  secundo 
persone  figurative,  ut  ego  Pelrus  lego. 

Causa  comniodilatis  fuerunt  inventa  causa  tollendi  faslidium 
quod  generabal  unum  verbum  lotions  ropetitum  (juoliens  volc- 
bamus  diverses  actus  alicujus  attribuere,  quia  si  dicimus  Pm- 
cianus  legit,  Priscianus  scrihit,  faslidium  gênerai. 

Item  queritur  quare  unum  pronomen  est  inventum  in  prima 
persona  el  unum  in  secunda  et  plura  in  tertia^. —  Soldtio  :  Di- 


^  CeUe  question  a  beaucoup  préoccupé  les  grammairiens,  avanl  et  depuis  Pris- 
cien  {\NU.,  xii,  73-78).  Voici  ce  qu'en  dit  Evrard  de  Béthune,  d'apros  Donal  : 
Donati  nostri  vesUgia  prima  secutus , 
Noiuiiift  Iraclato,  nunc  de  pronomine  dicani  : 
Non  quia  sum  Prisci  dictis  conlrarius  ani, 
Sed  quod  in  hoc  opère  voio  doctrinare  minores. 
Causa  duplex  i<;itur  pronominibus  reperitur 
Cur  sint  inventa  :  quaruni  prima  libi  necesse  est; 
Altéra  commoditas.  Nam  prima  sive  secunda. 
Que  sunt  persone  pluraiia ,  sinffuia  sive, 
nia  nccessario  nobis  inventa  fuere , 
Sicut  sunt  ego,  ta  cum  casibus;  iliaque  vero 
Que  sunt  alterius  persone,  commoditate 
Esse  inventa  reor,  sicut  sunt  iste  vel  ille: 
Namque  notant  de  re  pronomina  semper  eadeni 
Sermonem  fieri,  quod  non  de  nomine  dico, 
Ejusdemque  rei  sit  certa  relatio  causa, 
Demonstratio  vel  relatio  sint  quoque  cause. 

{Gréchme,  ms.  1/1745,  fol.  26  r°  cl  fol.   a6  v°.) 

-  necessitatts.  (Ms.  1 5/162.)  Cette  expression  est  plus  d'accord  avec  le  Grécisme 
et  plus  vraie. 

^     Queritur  item  quare  pronomina  singuia  tautuni 
Ponimus  in  prima  persona  sive  secunda, 
Tertia  cum  per  se  tencat  pronomina  plur;i  : 
Ac  sic  solvitur  lioc,  quia  prima  secundaque  solum 


CAPUT   Vil.  —  DE   PRONOMINE.  75 

r-imus  (jiiod  est  uiiiis  iiiodus  sijjniliciuuli  m  |inin;i,  scilicel  si- 
gnlficare  rem  ad  quaui  quis  loqiiilur;  iiniis  in  secunda,  scilicel 
signilicare  rem  de  qua  loquidir  (|uis:  el  j)lures  in  lerlia  sunl 
modi  signilicandi  ;  scilicel  si^Miilicare  presenleiii .  ahseniciii ,  longe 
et  prope,  démonstrative  et  relative.  [Et  idco  '  rueninl  inventa 
plura  in  tertia  persona,  quia  unum  pronomen  non  polerat  ha- 
berc  omnes  lias  prnprietates  et  hos  omnes  modos  signilicandi, 
et  pronomina  debereni  esse  destinala  polius  cpiam  confusa.  | 

Item  si  queratur  quare  ego  el  lu  sunt  omnis  generis.  cuni 
loqucndo  non  sit  datum  nisi  maribus  et  nmlieribus  :  ad  hoc  di- 
cimus  qiiod  aurtorcs  aliquando  loqiiuntur  per  proso[)oj)oiam, 
id  est  per  forniationcm  nove  persone;  introducunl  res  inani- 
matas  ad  loquendum.  ut  ego  celum  tego  omnia  ;  ego  forum  cidcov 
(ih  hominihus,  \ego-  saxum  ruo  super  vos]. 

Item  si  queratur  quare  ego  et  tu  non  habuorunt  distincla  gê- 
nera, dicimus  quod  sunt  demonstraliva  [ut  ^  agit  Priscianus], 
€t  demonstratio  secum  genus  ostendit  :  |  idcirco''  non  habuerunt 
genus  distinctum]. 

Item  si  queratur  quare  ego  et  lu  non  habuerunt  consequentem 
declinationem,  dicimus  quod  quia  carucrunt  generum  distinc- 
tione,  et  ideo  caruerunt  conséquente  declinalione. 

Item  si  queratur^  quare  sî</  non  habuil  nominativum,  dici- 


Observare  nioduin  «licuiitur  sijjnilicandi; 

Nain  discrolivc  et  presonler  sijfnificarn 

Dicas,  quocirca  vo\  uni  sufficit  uiia  , 

Npc  si  sit  prespns,  sempRr  tanicii  est  (|uasi  piTsens. 

Tertia  luultiiiiodc  porsoiiaiii  8i|;iiilîrar(! 

Diciliir  et  varie,  prcscns,  ahsciis,  propc,  lonje. 

Nec  ideo  pluivs  voces  rianciscitur  iiiia, 

In  sola  quoniam  (ierct  coiifusio  voce. 

(Grccismc,  ins.  ilfjliH-,  fol.  aC  v"  ol  37  r".) 

'  Ms.  15462. 
-  Ms.  16/162. 
'  Ms.  i5i6a. 
*  Ms.  i546a. 

'     Curque  stti  rarct  recio  lit  questio  sepe. 

Soivitur  et  varie  potei-is  sir  soivere  ;  primo 

Se  convertis  in  rs  si  sit  conversio  recla  ; 


76  CAPUT  Vil.  —    1)K  PRONOMINE. 

mus  (jiioJ  Jioii  liabiiit  nomiiialivdiii  ad  tliirerenliam  sis  verbi, 
vel  si  conjunclionis,  vcUMS.pro  porco;  vel  j)oluis  (jiKid  c-sl  rcci- 
procum  seu  retransitivum,  et  reciprocalio  vel  retraiisilio  non 
potcst  ficri  nisi  por  obliquos  rasus,  cl  non  pcr  nominativos. 

hem  si  queratur  quare  non  babuit  cerlum  nunieiuin  :  quia 
ejus  numerus  cognoscitur  ex  antecedenti. 

Item  si  queratur  quare  nostras  ^  et  vestras  derivantur  a  plural i 
et  non  a  singulari:  dicimus  quod  significantgentem  vel  palriam  : 
et  gens  vel  patria  non  est  unius,  sed  multorum  :  idcirco  deri- 
vantur a  plurali  et  non  a  singulari. 


Al  si  convertas  is  stalim  sic  faciès  si; 
At  si  convertas  rursus,  slatim  faciès  is , 
Sed  neutrum  facere  viill  concideutia  vere; 
Nec  iiovit  casum  sua  reciprocalio  rcclum. 

{Grécisme,  nis.  i^^ij,  fol.  2G  r". ) 

F^a  première  raison  donnée  par  les  deux  auteurs  est  au  moins  ]>ien  spécieuse  el 
bien  futile,  pour  ne  pas  dire  plus. 

'     Queritur  a  multis  quare  pronomina  gentis 
Tautuui  formantur  pluralibus  a  {;enitivis. 
Hujus  causa  rei  sit  significatio,  nainque 
GeiiLcm  significant  que  multos  continet  in  se. 
Sed  qidd  obest  gentiic  sui  pronoiuen  habere, 
Cuni  sit  utrobi(iue  numeri  dominans  utriusquc  ? 
Hoc  respondemus  quod  sil  dubitatio  causa  , 
Nain  dicendo  suas  ncscis  cujus  numeri  sit. 
Dkere  vel  poteris  quod  pluralis  genitivus 
Sumitur  a  primo,  quocii-ca  non  liabet  illud, 
Vel  respectum  quoniam  sic  sive  relatum. 

{Grécisme,  ms.  li-jliâ,  fol.  27  v°.  ) 


CAPUT   VIII.    —    DK    \  \^\\\U).  77 


CAPIIT   OCTAVUM. 

l)K   VRlîBO;   l)I-    PRETERITO   ET  SUP1^0; 
DK  FORMATIONE  PERSONARUM. 


Verba^  primo  conjugalionis  formant  pretoritiim  pf rlectum  -  a 
secunda  porsona  prcscntis  indicalivi  niodi,  rcmota  s,  et  ad- 
dita  vi,  ut  (imas,  (inuiri-^.  |)reter  ista  :  cnho,  cubas,  cubui;  crepo, 
crêpas,  crepui;  domo,  domas,  domui;  do,  das,  dedi ;  frico ,  fncas , 
ft'icui;  lavo ,  lavas,  lavi;  mico,  micas,  vuctu;  ncco,  nccas,  nccui  ; 
nexo,  nexas,  nexui;  plico,  plicas,  phcui;  sono,  sonas,  sonui;  seco, 
secas,  secîii;  sio,  slas,  sleti;  sono,  sonas,  sonm;  tono,  tonui,  et  vclo, 
vetas,  vctui. 

Et  notandum  quod  mien,  micas  componitur  cum  preposilio- 
nibus  et  facit  preteritum  in  ui  :  immico,as,  m;  et  cmico,  ui;  prê- 
ter cum  hac  preposilione  di,  cum  qua  facit  an,  ut  dimico,  avi. 
—  Plico  compositum  cum  nominibus  facit  preteritum  in  avi, 
ut  duplico,  as,  avi,  et  muUipUco,  as,  avt;  compositum  vero  cum 


'  L'auteur  de  celte  {jrammairo  ne  donne  pas  plus  la  définition  du  vcriic  qu'il 
n'a  donné  celle  du  piononi.  —  Cf.  Priscien,  I,  i;  Mil,  i.  —  Tlunot ,  p.  i7(') 
et  suiv. 

Verba  notant  agorc  atquc  pati,  cum  quando  modisque, 

Sed  sine  casa;  nomcn  habet  de  verbere  verbum. 

nu»    mpaa  dus  cies    gura  jngatio  dû 

Accidit  huic  ge    te       mo      spe     fi      con         perso    numerusquc; 
Substrahit  bec  sensus ,  vox  incongrua  vel  usus. 

de 

Signât  agcns,  palicns,  ncutrum,  coniniuncqno   ponens. 

(Priscianus  mdrificatus ,  v.  -o---i).) 

'  (11.  Priscien,  IX,  vi,  3î2-3('). 

'     Prima  dat  as,  avi;  vi  ttim  facit;  isl;i  retraxi  : 

po        no       das      xo         ro       vo        stas  en    no      co     to     to      co      bo      no. 

Cre    do   do     ne   mi    ju   sto    ,  plico,  fri  so  ne  ve  la  se  eu   to 

{  Prinnanux  meirijtcntus ,  v.  785  cl  78(1.) 


78  GAPUT   VIII.   —   DE  VERBO. 

preposilionil)us  facil  in  7ii ,  ut  implico,  cas,  cui;  prêter  rum 
istis  duabus  re  et  sub,  ciini  (juibus  facit  in  avi,  ut  rcjdico,  avi; 
supplîco^,  avi. 

Vcrba  secunde  conjugationis-  desinentia  in  heo  faciunt  pre- 
teritum  in  ui,  ut  haheo,  ut,  et  sorbeo,  ui:  dicitur  etiam  sorbo, 
sorb'is,  sorbsi,  tertie  conjugationis;  prêter ywèeo  quod  hcÀijussi 

Desinentia  in  ceo  faciunt  pretcritum  in  ui,  ut  docco,  ui,  et 
noceo,  ui;  prêter  ista  :  luceo,  luxi;  lugeo,  luxi;nmlcco,  mulsi;  pol- 
lucco,  polluxi. 

Desinentia  in  deo  faciunt  preteritum  in  ui,  ut  candco,  ui;  prê- 
ter habentia  ar  sillabam ,  vel  vocalem  naturaliter  longani ,  ante 
Fol.  7/1  v".  deo,  que  faciunt  in  si,  ut  ardeo,  arsi,  et  rideo,  risi;  ||  prêter  stri- 
deo,  des,  di  (dicitur  etiam  strido,  dis,  di,  tertie  conjugationis); 
et  prêter  habentia  i  vel  c  brèves  ante  deo,  que  faciunt  di ,  ut 
indeo,  vuli,  et  sedeo ,  sedi;  et  prêter  duplicantia  preteritum,  que 
faciunt  in  di,  ut  mordeo,  momordi;  pendeo ,  pependi ;  spondeo,  spo- 
pondi;  tondeo ,  totondi.  —  Prandeo  facit  prandi,  vel  pransus  sum; 
audeo,  ausus  sum;  gaudeo,  gavisus  sum. 

Desinentia  in  geo  faciunt  preteritum  in  ui,  ut  egco,  ui,  et 
vigeo,  ui;  prêter  habentia  r  vel  /  ante  geo,  que  faciunt  in  si,  ut 
algeo,  alsi,  et  tergeo,  tersi  (dicitur  etiam  tcrgo,  tcrgis,  tertie  con- 
jugationis); et  prêter  habentia  diptongum  vel  vocalem  natura- 
liter longam  anie geo,  que  faciunt  inxt,  ut  augco,  auxi,  et  lugeo, 
luxi,  el  frigeo ,  frixi  (^dicilur  etiam  frigo,  frigis,  tertie  conjuga- 
tionis). 

Desinens  in  gueo  unum  lalinum  invenitur.  cum  suis  compo- 
sitis,  que  faciunt  preteritum  in  ui,  ut  langueo,  langui,  et  pre- 
languco ,  prelangui. 

In  peo  faciunt  preteritum  in  ui,  ut  iorpeo,  iorpm,  et  lepeo, 
teput. 

In  queo  faciunt  preteritum  in  m,  ut  liqueo,  licui:  prêter  tor- 


'   Cl.  Doctrinal,   t'"  [i.irl.,  v.  (185-710. 

-   Cf.  Priscien,  I\.  viii,  i\,  '10-57. —  Doctrinal,   i''  p;irl.,  v.  711-772. 


GAPUT   VIII.   —  DE  VEHBO.  1\) 

(7Meo  quotl  (acit  m  sv,  (Miin  suis  cctmposilis.  iit  lonpico,  lursi .  et 
retorquco ,  irlorsi. 

In  tco  fnciiinl  |)reterilinn  in  ai,  ut  lulco,  nilui;  puleo,  putui. 

In  vco  laciuiil  [)rL'(oriliim  in  vi,  ut  caveo,  cavi ,  et  conmvco, 
fom»y/ (dicitur  eliani  connivo,  ns,  ri,  Icrlie  conju};alionis). 

In  ko  faciunt  pretoriturn  in  lui,  ut  rnlleo,  lui,  et  mlro,  lui; 
prêter  habcntia  /  junctuni  cum  aliqua  consonantc,  que  faciunl 
in  vi,  ui  Jleo ,  Jlevi ;  —  leo,  levi.  (juod  non  est  in  usu  in  simpli- 
citate,sed  in  compositione,  facil  in  ri,  ut  delco,  dcleri;  —  olco 
in  siniplicitate,  cuin  duobus  suis  ronipositis,  facit  prcterilnin  in 
ui  et  in  cri,  ut  olco,  oies,  olevi  vel  ohu:  reilolco,  les,  lui  vel  leri: 
(ulolco,  les,  lui  vel  Icvi  ;  aliter  vero  compositum  facit  tantuni 
in  vi,  ut  iiiolco,  lan,  cl  abolco,  Icvi. 

In  meo  faciunt  prelerilum  in  ui,  ut  tinico,  ui,  et  Inmco ,  ui. 

In  nco  faciunt  prelerituni  in  ui.  iil  tciico ,  ui:  prêter  nco,  ucs, 
quod  facit  »m,  et  mnneo,  quod,  ad  diiïerentiani  liujus  uoininis 
manus,  manui,  facit  mansi;  in  compositione  vero,  quando  re- 
tinet  n,  facit  in  si,  ut  remanco,  si,  et  pcrmaneo,  si;  (piando  vero 
niutatur  a  in  /,  facit  in  ni,  ut  emineo,  emi nui,  cl imminco,  nui. 

In  reo  faciunt  preteritum  in  rui,  ut  cnreo,  rui,  et  mcreo,  rui. 
Va  iiolandum  quod  mcrco,  quando  stat  pro  dolore,  caret  prele- 
rito  et  snpino  et  habet  primani  longam;  (juando  slat  pro  meri- 
lare,  habet  utrumque,  ut  mcreo,  rui,  rilum,  et  balx'l  priinani 
brevem  ',  unde  versus  : 

Dal  merttum  viereo  meniique  cnrenlia  nullo. 
Mereo  datjletum,  prcteriloque  caret; 

et  |)reter  licrco,  quod  facit  liesi. 

In  SCO  faciunt  preteritum  in  ui,  utincenseo,  sui ,  ol  flcnsco,sui. 

Verba  tcrtie  conjugationis-  desinentia  in  ho  faciunt  preteri- 


'   rimilo  versus.  .  .  pretcriloque  carel?»  ninnqiie  ilnns  lo  inanusnil   1^)'l()•^ 

Datmerco,  merui;  mœstits  sum  mœrco  jlenli. 

{Doctrinal,   i"  |)iirl.  ,  v.  idh.) 
-  Cf.  Priscicii,  \,  i-iv,    i-Aç). 


80  GAPUT   VIII.   —   DE  VEHBO. 

luni  in  l)i ,  ul  lnboJ)Un,  et  lamho,  lambi;  prelcT  liahentia  vocaleni 
naturaliler  longam  ante  bo,  (juo  laclunt  m  psi,  ut  scribo,  psi,  et 
Il  iiuho,  psi;  prêter  composita  a  cubo,  que  faciunl  in  ui,  ut  in- 
cubo,  incubui  (dicitur  etiani  incubo,  incubas,  prime  conjugatio- 
nis).  Et  est  notandiini  quod  cubo,  bas,  compositum  cum  qualibet 
prepositione,  reperitur  in  prima  et  in  tertia  conjugatione,  ut 
incumbo,  bis,  bui,  et  incumbo,  bas,  but,  [et  servat  idem  prete- 
ritum  ^];  prêter  cum  dis,  cum  qua  est  tantum  tertie,  uidiscumbo, 
bis,  bui. 

Desinentia  in  co  habentia  n  ante  co  abiciunt  »  et,  o  mutata 
in  /,  faciunt  preteritum  in  ci,  ut  vinco,  vici;  habentia  vocalem 
naturaliter  longam  ante  co  faciunt  preteritum  in  xi,  ut  dico, 
dixi,  et  duco,  duxi;  prêter  ico  quod  facit  ici;  habentia  s  ante  co 
faciunt  in  vi,  ut  pasco,  pavi ;  quiesco,  quievi.  De  quibus  exci- 
piuntur  :  commisco ,  xi  ;  compesco,  cm;  dispesco,  cm;  disco,  dulici; 
glisco,  glisci;  posco,  poposci;  parco  quod  facit  peperci  vel  parsi  :  in 
60  quod  iacit  parsi  non  habet  parsum^. 

In  do  desinentia  mutant  o  in  i  et  faciunt  preteritum  in  di.  ut 
pando,  pandi,  et  scando,  scandi;  prêter  habentia  i  vel  u  ante  n, 
que  abiciunt  n,  et  faciunt  preteritum  in  di,  ut  fundo,  fudi,  et 
scindo,  scidi.  —  Divido  ïac'û  divisi;  prêter  habentia  vocalem  na- 
turaliter longam  ante  do,q\ie  faciunt  in  si,  ut  ïudo,  km,  et  ledo, 
ksi.  [Cedo^  duplicat  s  et  facit  cessi.]  Quedam  geminant  ])rete- 
ritum  in  principio,  ut  cndo,  cecidi;  pendo,  pependi;  tondo,  totondi; 
tendo,  tetcndi,  et  composila  a  do,  das,  que  geminant  preteritum 
in  fine,  ut  credo,  crcdidi;  reddo,  reddidi.  —  Et  est  notandum 
quod  do,  das,  compositum  cum  polisillabis  integris  manentibus 
in  compositione,  remanet  in  prima  conjugatione,  ut  wmoM^o, 
das,  dedi,  et  circumdo,  das,  dedi;  et  aliter  compositum  transit  ad 
tertiam  conjugationem,  ut  credo,  dis,  dtdi,  et  perdo,  dis,  didi. 

In  go  faciunt  preteritum  in  xi,  ut  jungo,junxi,  et  cmgo,  cinxi; 


1  Ms.  i5ZiG2. 

2  rin  eo  quod.  .  .  parsiinr^  monqiii^  dans  le  manuscrit  i5469. 

3  Ms.  15/^62. 


CAPUT   VIII.    —    l)K   \i:r,l5(>.  Hl 

prêter  fl^Oj  cgi,  ai  fv(Uii>-o ,  frefri :  itingo,  teti/ri :  piuiiro  \  pupugi  \A 
punxi:  pango ,  pepigi ,  vol  panxi,  rel  pegi  : 

Dicta  paiixisti  siquando  tu  cecintstt  ; 
Dicta  pejristi  si  ffiir  for.ian  pcpitlisti  ''  ; 

et  prêter  habenlia  /•  anle  gi).  (jiic  laciiint  in  si.  ut  nicrgo ,  mcrsi, 
ot  lergo,  (ersi.  De  quil)iis  excipiuntur  romposita  a  rf/|o.  que  fa- 
oiunt  in  xi,  ut  dingo,  gis,  (Jirrxi ,  et  pcrgo,  penrxi.  —  Lcgo,  in 
sua  siniplicitate  et  in  conipositione  facit  gi,  ut  pericgo,  pcrlegi; 
prêter  in  istis  tribus  compositis  :  dillgo,  lexi;  negligo,  glexi;  in- 
telligo,  intellexi. 

In  po  tlesinentia  laciutit  prclciiluni  m  jisi.  ut  repo,  repsi,  et 
carpo,  carpsi;  prêter  liabentia  c  brovem  ante  po  que  faciunt  in 
m ,  ul  strepo,  pui,  et  obstrepo,  pui  :  rampo  vero  facit  rupi. 

In  qiio  faciunt  preteritum  in  xi,  ut  coquo,  coxi.  et  decoquo, 
(kcoxi;  prêter  liiiquo  qu(»(l  farit  Itqui. 

In  to  faciunt  preteritum  in  ut,  ut  mcto,  messui,  et  sterto,  ster- 
tui;  prêter  ista :  verto,  verti;  peto,  petivi  vel  petit;  nexo,  nccto,  nexi 
vel   nexui;  viillo,  misi;  pectn,  pexui  vel  pcxi;  plecto,  plexi.  Sisto 


'     Preterito  duplici  duo  siguificat  :  slimulando 
htngo  facit  pupuffi ;  putvri  piinctis  numerando. 

(  noctriiial,  1  "  part. ,  v.  8/io  et  84 1 .  ) 

•j" 
Piin    ,  aiimulitns ,  pupii/ri ;  piinrlis  iiiimcrans  dabo  ;m»xi. 

(Prisritinus  mctrificatti.i .  v.  8a 4.  ) 

Tliiirot,  p.  2  11,   romarquc  que   Pierre  Riga   donne  aussi  ces  loruies  différentes 
des  formes  anciennes.  Cependant  on  trouve  punxi  dans  Diomède. 
-  Ms.    1  !)/i69.  —  On  trouve  des  vers  semblables  : 

Preteritum  triplicat  et  scitsuui  paiigo  :  pacisci 

Dut pepiffi;  panxi  dat  canins;  jungere  pegi. 

(Doctrinal,  i"  |)arl..v.  83;  cl  838.) 

go 
Pan   ,  panxi,  pe/fi,  pepigi  :  caiio ,  jiiii|;o ,  pacisror. 

{l'riseianus  meirifieaivs ,  v.  8  a  .'t.) 
C 


82  GAPUT   Vm.   —   DE  VERBO. 

non  habet  preterituni,  sed  niutuatur  a  sto  vol  a  .statuo  et  facil 
steti  vel  statut;  unde  dictum  est  : 

Sido,  sisto,fcro  ,  lolh ,  fcrio ,  J'uno ,  ccrno 
Gaudent  non  propriis  sed  preteritis  .nlienis\ 

In  vo  desinentia  faciunt  preterituni  in  vi ,  ut  sotvo,  solvi; 
Koi.  75  v°.  volvo,  voJri;  prêter  j[  connivo-,  xi  vel  vi;  vivo  cum  suis  rompositis 
omnibus  facil  in  xt,  vivo,  vixi,  elrevivo,  revixi. 

In  Jo  desinentia  faciunt  preteritu m  in  ni,  ut  colo,colui,  eimalo. 
malui;  ])reteT  fallu,  fefclli;  pcllo,  pepiili;  psallo,  psalli;  tollo ,  siis- 
tuli;  vello,  velli  vel  vulsi;  revello,  revulsi;  in  compositione  facit 
in  si,  ut  avello,  avulsi  :  invenitur  tamen  avelli.  Cello  in  sinipli- 
citate  non  est  muitum  in  usu,  et  facit  cellixel  culi;  in  composi- 
tione facit  in  culi,  ut  perccllo^,  perculi.  Invenitur  etiam  exceUco, 
les,  secunde  conjugationis. 

In  mo  desinentia  faciunt  preteritum  in  ui,  ut  gemo,  mui; 
prêter  emo,  emi,  et  premo ,  pressi ;  et  prêter  habentia  vocalem 
naturaliter  longam  ante  mo,  que  faciunt  in  psi,  ut  como ,  compsi , 
promo,  prompsi. 


'  Ces  vers  se  retrouvent  plus  loin,  ch.  xvi. 

Dat  sisto  statut ,  si  transeat ,  atqne  slatiitum , 
Sed  si  sit  neutralc,  steti,  nuHum([uo  supinum. 

{Doctrinal,  1"  part.,  v.  886  et  887.) 

Aio,  sisto ,  fcro ,  ferio ,  funo ,  cemo,  tollo 
Sumunt  preteritum,  sumunt  aliunde  supinum. 
Et  cum  prediclis  sido  potes  addere  si  vis. 

(Gréchme,  ms.  14745,  fol.  45  r°.) 

Le  manuscrit  i5i33,  fol.  109,  donne  celte  variante  pour  le  dernier  vers: 

Et  cum  prediclis  sum  [tu]  potes  addere  si  vis. 

-  «  CoJHUt'eo,  quod  etiara  connivo  secundum  tertiam  prolulenint  veteres,  prœte- 
ritum  latn  in  vi  qnam  in  xi  habiiit.  Ninnius  Crassus,  in  X\III  Iliados  :  Nam  non 
connivi  oculos  ego  deinde  sopore.  Turpilius  vero  in  Paralerusa  :  Dum  ego  connixi 
somno ,  hic  sibi  prospexit  vigilans  virginem.  Calvus  connivere  infinitum  secundum 
tertiam  conjugationoin,  correpta  penultima  protulit  :  Cum  gravis  ingenli  connivere 
pupula  somno. n  (Priscien,  IX,  vm,  ia.) 

^  nPercello  quoque  perculi,  ei  ex  cello  vel  excelleo,  exculi,  vel,  ut  alii,  excellui , 
quorum  simplex  in  usu  non  est. n  ( Priscien ,  X,  vi,  35.) 


CAPUT   \  III.   —    l>K   \  KHI'.o.  Hli 

In  ntt  laciiinl  |>i'('l(;nliiiii  m  vi .  iil  .s7//(>.  sin :  sIoviki ,  sinirt: 
prêter  tenipno  (jiiod  lacil  It'injisi,  cl  |)reler  hahentia /;•  vel  o  antc 
no,  que  faciunl  m  m.  ni  ifiijno,  ij^otui;  poiio,  posiil ;  el  cornposifa 
a  cano,  rnnis,  u(  cniicmo,  coiicuiiu:  preciiio,  pircinui:  cano ,  ninis, 
in  sim|)licilat('  facil  cecmi.  Lino^  voro  facil  Uvi  mA  Uni:  soA .  ni 
ait  Priscianus,  facit  Icvi,  el  supinnin  Ulum.  liln. 

In  ro  iaciunt  j^retcriluni  in  ri,  ut  sera,  seri  vol  snui:  jneler 
curro,  cucurri;  gero,  ifessi;  iniirn,  inuri,  vel  iuimsi:  uro,  nssi:  — 
fiiiv  non  habet  preteritum,  sod  nmlnalnr  ab  insanio  ol  facil  in- 
sanui. — Et  nolanduni  quod  scrn,  romposilum  rnm  islis  duabus 
pre])Ositionibus  in  et  cum,  facit  in  ni  et  in  ri ,  nt  insero,  inscrui 
et  inscri:  conaern,  conscrui  cf  conscvi.  [Ahler-  coniposiluni  facit  in 
ni,  ut  dissero,  (lisaorui ,  ot  desero,  dcserui.  [ 

In  w'desinenlia  faciunt  pretenlum  in  r/,  vil  nrccsso,  arrcssiri: 
lacesso.  lacesstvi:  prêter  capesso.  pessi;  facesso,  rrssi  :  riso,  vist. 
Pi)iso  ïàcil  pi nsui:  cujus  snj)inum  est  pistuni ,  pi.slii ,  nnde  nonien 
verbale  hic  pistor,  hujus  pisiorm. 

In  xo  desinnntia  faciunt  |)reterilnm  in  ni,  ut  lexo,  ni;  nexo,  ui. 

Desinnnfia  in  cio  habentia  a  anie  cio  mutant  a  in  e  et.  ab- 
jecta  0,  faciunt  in  ci.  ut  facin,  feci,  jacio,  jeci.  Et  notanduni 
quod  facio  e[  jacio,  coniposita  cum  prej)Ositionibus,  mutant  a 
in  ^  ut  inficw ,  infect,  et  ndicio,  adjeci.  Jacio'  vero  conipositum 
cum  ])repositione  desinente  in  vocalem  débet  habere  duo  ii  in 


'  «Lino,  livi,  vel  mnfifis  difforonti.T  causa  ad  nomen  Livi ,  levi ,  quod  a  Iro  qiio- 
que  simplici  nascilur,  (|uoil  in  nsu  non  ost.  .  .  Veliislissinii  tainen  eliani  Uni  in 
preterito  prolulisse  inveniiinlur.i  (Priscipn,  X,  vu,  3K  nt  3f).) 

-  Ms.  ibliG-2. 

'  La  rédaction  de  co  qui  concerne  les  verbes  en  so  est  laulive  et  ininlelligibte 
dans  le  manuscrit  de  Laon;  j'ai  pris  celle  du  manuscrit  iSiGa. 

^  L'orthographe  des  composés  de  jacio  a  été  l'ohjel  de  nombreuses  discussions. 
Cf.  Daus(|nius,  Anliriui  novique  Latii  ()rlhograp)nca ,  t.  Il,  p.  .'5,  lôfi,  nyo  :  à 
cette  dcrnièro  page,  la  règle  de  notre  granmiaire  est  ainsi  fornmléo  :  •xlleiicio 
duobus  H  et  prinngonii  verl)i  ratio  postulat  et  compositiu'.i'.  .  .  i  —  ^L  Benoisl 
[Œuvre»  de  \irgile,  2'  édit.,  t.  1,  liarlietto,  i^f7(>,  p.  lAviii),  qui  traite  assez 
longuement  cette  question,  n'a  rien  donné  de  particulier  pour  ce  qui  ronrenu»  les 
composés  de  jacio,  quand  la  préposition  se  lormino  par  une  voyelle. 


84  CAPUT  VIII.  —   DP.  VERBO. 

presenti  et  in  illis  que  sequuntiir  presens  :  rejicio,  rejeci.  —  Dc- 
sinentia  in  clo  habenlia  /  anle  cio  fariuiit  prelcritiim  in  oci,  ni. 
nspicio,  aspexi;  conspicio,  conspcxi;  prêter  adicio,  adjeci ,  elclicio, 
pjicui. 

In  dio  faciunt  preteritum  in  di ,  ut  fodio ,  fodi. 

\n  gio  facinnt  preterittini  in  gi,  \\[  fugw,fugi. 

In  pio  faciunt  preteritum  in  pi,  ut  capio,  cepi  |  et'  cnpw,ccpi, 
quod  non  est  in  usu];  ])reter  cupio  quod  facit  cupivi  vel  ciipii; 
rapio,  raput;  sapio,  sapui,  vel  snpivi,  vel  sapii 

In  qiiio  unum  invenifur  quod  debcret  facere  inquto,  inqiiis, 
inquit  :  [quo]  utiniur  tantum  in  tertia  persona,  scilicet  inquit. 

In  tio  geminant  s  in  preterito  ut  quatio,  quassi,  et  conculio, 
concussi. 

In  uo  faciunt  preteritum  in  ui,  ut  ncuo,  ami,  et  nrgiio,  argui; 
\)reter  fuo ,  Jluxi .  et  struo,  struxi:  et  pluo  quo,  cum  deberet  fa- 
cere plui ,  pluisti ,  pluit,  utimur  tantum  in  tertia  persona  et  dici- 
mus  pluit. 
Fol  -0  1  .         In  aJio  faciunt  preteritum  m  xi,  ut  traho,  ||  traxi. 

In  eho  faciunt  jjreteritum  in  xi,  ut  veho,  vexi. 

[In  fine'-]  notandum  est  quod  pario,  paris  apud  antiquos  •' 
erat  quarte  conjugationis,  unde  dictum  est; 

Ova  parire  soJel  \genus  '  pennis  cotidecoratum  ]  ; 

apud  modernes  est  tertie  conjugationis.  In  compositione  vero 
transit  ad  quartam  conjugationem,  et  quando  componitur  cum 
prepositione,  rémanente  sola  vocali,  facit  preteritum  in  w ,  ut 


'  Ms.  1 5/162. 

-  Ms.  i5û62. 

■■'  Ici  encore  les  expressions  apud  antiquos.  .  .  apud  modernos  pourraient  in- 
duire en  erreur,  si  on  ne  savait  pas  que  ce  passage  est,  comme  tout  le  reste  de  ce 
chapitre,  emprunté  à  Priscien  :  ffin  rio  unum  inveni,  pm-io,  pepo-i.  \  etustissimi 
tamen  et  secundum  quartam  conjugationem  hoc  protuHsse  inveniuntur.  Ennius  : 
Ova  parire  solet  genus  pennis  condecoratum.  Sed  Terentius  in  Adelphis  :  Neque  pa- 
rère jamdiu  hœc  per  œtatem  potest.  .  .v  (X,  11,  8.)  —  Priscien  revient  sur  cette 
remarque  à  plusieurs  reprises  dans  les  livres  VIII  et  IX. 

^  Ms.  iT^iBa. 


GAPUT   Vlll.   —   DK   VHRUO.  85 

apcno,  (ijjcrui,  et  coopeno,  coopcnil;  aliter  vcro  coin|)osilmii  l'acil 
111/7,  lit  coinpeno,  rompon:  iritorii),  irpi'ri. 

Verha  (juarle^  cnnju{ja(i(iiiis  loriniml  prchTitimi  a  scciiiKla 
persona  presonlls  liidlcalivi  iiiodi,  remola  s  el  nddila  ri.  iil  nu- 
dio,  is,  ivi;  j)rc(er  isla  lumvio,  liaiisi  :  aimino,  cumpsi;  sancio, 
sanjci;  fukio,fulst;  sepio,  scpsi;  sairlo,  snrsi:  ptrcio,  farst;  raucio, 
rausi;  venio,  vciii;  scnlio,  sens!  vol  scnsiri-;  lûitcio,  vinxi. 

Habenlia  |)reteriliim  iii  hi ,  addila  Ittiii,  laciiiiil  siipinnm  in 
lum,  ut  btbi,  hihilnm;  hinihi ,  Inndnium. 

Facienlia  |)re(eri(iini  in  ci  iimlant  /in  lum,  ni  vici,  riclum ,  et 
convici ,  coiiriclniii:  prclcr  hahenlia  a  anic  cm,  qne  ninlanl  cio  in 
etum,  u(  fucin ,  jiuium ,  picw,  picliini.  —  Ihsco  o(  posro  non  l»a- 
hent  su  pin  uni. 

Hec  siinl  illa  verlia  aciiva  que  careni  supinis  cl  [trclerilis  pas- 
.sivoruni 


3  . 


liespuo ,  Unqno ,  tiniet ,  disco ,  posco  meluocpœ 

El  luo  ,  ciun  reiiKo  ;  siiiiu/  /iddiliir  nr'jct  et  tDiibil. 

Facienfia  preleritum  in  r/i  mutant  di  in  siim,  ut  l'itli,  m«w, 
et  scandi,  scansum;  prêter  vorba  secundo  conjujjationis  {jenii- 
nanfia  preteriliini,  (jue  mutant  deo  in  sum,  ni  mnrdeo,  vior.sinn, 
et  spondco,  sponsum;  prolcr  vcrha  Icrtie  (,'onjii»jalioiiis  jrenii- 
nantia  |)reteritum,  qne  iimlanf  du  in  .suin,  nt  cado,  c/(siim.  Q[\q- 
dam  geminant  s,  ui  fidi,  Jissum  el  fodi,  fossiim;  scidi,  scissiim  et 
sedi,  sessiiin. 

Do,  dds,  ciini  suis  compositis,  lacil  ni  lum,  ul  dcdi ,  dulum; 
rcddidi,  rcddUum;  uhacondi ,  dilum  vol  mm;  Icmlo  facit  Icnsum  M'A 

'   CI",  l'riscieii,  X,  ix,  ^i<)-.57.  —  Doctriiwl,  i'"  part.,  v.  891-91  .^. 

■■'     l'i'clor  a    vin    sa      fui    sar    far    c         liau    s      v      s       ,  qnarlii  clal  ivi. 

(Prisciaiius  melrificatus ,  v.  8/i3.) 

"  Lo  iiiamiscrit  i.")/»6a  ne  doiini'  pas  ces  vers  (qui  ne  se  Iroiivcnl  iraillciiis  ni 
dans  le  Docliinal  ni  dans  le  Grécisme)  :  la  liste  de  ses  verhfs  est  liifTi'renle  :  fniDihi», 
compexcD , disci) ,  posco,  metuo,  tiincu,  renuo,  rcspuo,  salaffo  el  urijeo.n 


86  GAPUT   Mil.   —  DE  VERBO. 

lentum.  —  Edo  in  simplicilale  facit  eswm;  in  (•oni[)Osilione  facit 
cstum,  ut  comcdo,  comestum.  Tumh,  in  composilione  aminitwel 
facit  contusum. 

Fat'ientia  preteritum  in  gi  mutant  gi  in  tum,  ut  letri,  lectum, 
et  egi,  actum  [prêter^  habentia  a  ante  n,  que  ahiciunl  n,  ut 
frango ,  fmctum].  — Et  est  sciendum  quod,  quamvis  mutent  a 
in  i  in  presenti,  in  compositione  laraen  retinent  ij)sum  n  in  su- 
pino,  ut  confringa,  conjractum,  et  contingo,  contaclum.  —  [Fugio- 
facit  fugitum.  ] 

Facientia  preteritum  inpnnutant  pi  mptum,  ut  rupi,  ruptum, 
et  corrupi,  corruplum.  Habentia  a  unie  pio  mutant  pio  m  pium, 
ut  rapio,  raptum,  et  capio,  caplum. 

Facientia  preteritum  inti  mutant  li  in  sum,  ut  verti,  versum, 
et  converti,  conversum.  Slo,  stas,  cum  omnibus  suis  compositis, 
facit  in  tum,  ut  steti,  statum,  et  constiti,  constitum. 

Facientia  preteritum  in  //  pauci  inveniuntur,  et  ista  faciunt 
supinum  in  sum,  ut f allô ,  fefelli ,  falsum ;  excello,  exculi,  excelsum; 
percello,  perculi,  percuhum ;  pello ,  pepuli,  pulsutn;  solo,  sali,  sal- 
sum;  pello,  pepuli,  pulsum.  —  Fero,  iuli ,  facit  latum;  psallo  caret 
supino. 

[Facientia^  preteritum  in  qui  mutant  qui  in  ctum,  ut  reliqui, 
relictum,  et  dereliqui,  derelictum.] 

Facientia  preteritum  in  m/ mutant  mi  in  tum,  et  interponitur 
p  causa  euphonie,  ut  emi,  emptum,  ei percmi ,  percmptum. 

Facientia  preteritum  in  ni  mutant  i  in  tiwi,  ut  veni,  ventum; 
cano  mutât  o  in  tum:  cano,  cecini,  cantum.  In  compositione  facit 
concentum,  succenium. 

Facientia  preteritum  in  r/  mutant  ri  in  sum,  ut  cucurri,  cur- 
sum.  —  Pario,  cum  suis  comj)ositis,  facit  in  tum,  ut  pario,  par- 
tum:  comperio,  compertum.  Et  est  notandum  quod  pario,  paris*. 


^  Ms.  loi'iBa. 

-  Ibidem. 

^  Ibidem. 

*  Cf.  note  ;5,  p.  S/i. 


CAPUT   VIII.   —  l)i:   Vl'IUU).  H7 

apiul  antiques  erat  qiiaric  ((inju^'ahoms  cl  ÏM\ehal  parilum  :  oiui 
mrire  noient;  apiul  nos  csl  (anfiini  lerllc.  ni  ttcqncunl  parère. 

Facienlia  preloriliiin  in  5/mulanl  m  \i\siim,  ul  mcrsi ,  mersiim , 
et  tersi,  tersum;  prêter  hec  :  liausi,  hauslum;  (fcssi ,  ^eHlum;  m- 
dulsi,  mduUum  vel  iitduisum;  \mnlsi\  niultum  vel  muisum;  vsst, 
nstiim;  lorsi,  torsunt  vel  torlum:^  mitto,  misi ,  {jeniinat  s  et  facil 
missuni.  —  Prêter  verba  quarte  coiijufjationis  habenlia  /  vel  r 
ante  si,  que  mutant  si  in  tum,  ut  faisi,  fullum ,  vX  farsl,Jarium; 
et  prêter  liabentia  p  ante  si  (pie  niulaiil  st  in  Inm,  ni  scripsi, 
scnptum  :  ^)reiev  aimhio ,  campsi ,  quod  lacit  e(niipsuni'~. 

Facienlia'*  preleritnni  in  r/ mutant  xi  m  clam,  ut  dti.ii,  duc- 
tum,  et  di.vi,diclum:  [»reler  habenlia  i  ante  ii,  que  abiciunt  n,  ut 
minxi,  miclum.  et  pinxi,  pictum.  De  quiJjus  excipiunlnr  isia  : 
cmxi,  cmctum;  vnixi,  vmctum;  tinxi ,  tinctum;  prêter  h[i\:Jîexi, 
jlexum;  jluxi,  Jluxum. 

In  fine  '*  dicit  Priscianus  (juod  jxirco,  cuni  ïiicil  pepcrri ,  caret 
supino;  sed  quando  facity^^nst  habet  supinum  jt^arsMm,  su. 

Facientia   preterilum  in  ri  mutant  vi  in  tum,  ut  nmavi,  amn-  Fol.  70 v' 
tum;  prêter  adolevi,  adultum;  agnovi,  agnitum;  cogtiovi,  cogmLum; 
lavi,  lautum  vel  lotum;  favi,  fautum;  pavi,  pastum;  sero,  sévi,  sa- 


'  Ms.  15/163. 

-  «fcnnsM»n;undo  camor,  cansovis.-i  (Ms.  iSAGa.) —  (j.Freiiiid,  dans  son  Grand 
Dictionnaire  de  la  langue  latine,  donne  Canao,  Causonis,  pcul-èlro  de  campsa,  sur- 
nom romain,  pour  dc-signor  une  pei-sonne  conlrefuile.  —  Le  supin  cainpstim  ne  se 
trouve  pas  dans  Priscien  (\,  i\,  ô-i);  Pierre  Ilélie  donne  une  seconde  l'orme  de 
parlait  :  <^Cninl)io ,  campsi,  sorunduni  Cliarisium,  pro  quo  liodie  uluntui'  cainhui.-i 
(Ms.  n°  tx  dei'Arsenal,  Delles-Lelircs  latines.) —  Alexandre  de  Villedicu  donne  une 
autre  forme  de  parfait,  mais  n'indique  pas  de  supin  : 

Haurio ,  sa^pio ,  scnlio ,  si;  vi  cambio  vel  psi. 

(Doctrinal,  impart.,  v.  S99.)  —  Ce  mot,  d'origine  Iwrbare.a  élé  très  employé 
au  moyen  âge,  lui  et  ses  dérivés.  <f Cambiste:  agent  de  change,  banquier;  cange, 
[cambinm),  échange;  cangier,  échanger;  cangeur,  changeur,  bancjuicr.i  Cl.  Du 
pin.  Glossaire  de  l'ancien  droit  français. 

^  Cf.  Priscien,  IX,  x,  5:5. 

*  (fin  fme.  .  .  parsum,  su"  Mian(|ue  dans  le  manuscrit  i.5/i()->.  Ce  passage  res- 
semble fort  à  une  interpolation,  et  n'est  pas  à  sa  place.  Mais  on  lit  dans  le  inann 
scrit  loAfifî  :  vLiiceo  cl  pelluceo  carent  supinis.n 


88  CAPUT   VIII.   —   DE  VERBO. 

tiim:  salio,  snlivi  vcl  salul,  saltum;  sepelivi ,  sepulinm;  soho,  solvi, 
fioliitiim:  e(  volvo,  volvl,  rolutiim:  \vr71eo,  vciuvi,  vonim^]. 

Facienlia  preleritum  in  ui  mutant  ui  In  i  et  addifa  tum  fariiinl 
suninura,  ut  domni,  (lomiuim ;  habui ,  hahilwn,  qI  posui,  postlum. 
De  verbis  prime  conju^ationis  exci\Auntur  is[a:  fricui,Jrictum; 
necui,  nectum  vel  necatum;  aecui,  sectwn.  —  Mtco  et  phco  carent 
supino.  —  De  verbis  secunde  conjugationis  excipiuntur  ista  : 
censui,  cemum;  docui,  doctiim;  miscui,  mixtum;  pavi,  pastum;  tmui, 
tcntum;  patui,  pastum;  lorrui ,  tostum.  —  De  verbis  tertie  conju- 
gationis excipiuntur  ista  :  alui,  altiim;  rnlut,  cultum;  consului, 
consultum;  molo,  niolui,  mohtuni;  occuln,  occuliu,  occullum;  ra- 
pui,  raptum;  texo,  texi,  textum.  —  Desinentia  in  iio  mutant  uo 
in  tum,  ut  acuo,  acutum.  —  Habentia  r  ante  iii  mutant  ui  in 
tum,  ut  aperio.  aperui,  apertum.  —  Ruo.  in  simplicitate.  facit  ru- 
tum;  in  compositione  facit  oruium  etcUrulum. 

[Prima-  persona  non  formatur.  —  Secunda  persona  pre- 
sentis  indicativi  modi  formatur  a  prima  persona  hoc  modo  :  in 


>  Ms.  i5i69. 

-  Toiito  la  fin  de  ce  chapitre,  inspirée  par  le  8"  et  le  g'  livre  de  Priscien, 
manque  dans  le  manuscrit  de  Laon  et  ne  se  trouve  que  dans  le  manuscrit 
i5462  (toi.  167  v°,  1"  col.;  i58  r",  1"  col.).  Toutefois  l'auteur  n'a  traité  que  les 
règles  générales  de  la  formation  des  temps  et  des  personnes;  il  a  laissé  de  côté 
les  nombreuses  exceptions  énumérées  par  Priscien.  —  Alexandre  n'a  pas  abordé 
ce  sujet. 

De  formatione  temporum  verhi  (rubr.). 

Declinata  movent  quodam  capiit ,  altéra  finem  , 
Vcrbum  principium.  nindium,  Gnem  quoque  mutât. 
Prescns  dat  rectum,  cujus  primum  munus  actum 
Preteritum  retiiiPt  perfectiim  quaque  movetur, 
Cœdo ,  cecidi  ;  porrigo ,  rexi  :  pandoquc .  pandi. 
Plusquam  perfectum  perfecti  motibus  ibit. 
Principium  quoque  presentis  servabo  ftituro: 
Non  Ipiiet  liée  uorma  cimi  sit  donans  eo  quarta. 
As  aut  is  fit  ab  o;  sed  eo  vci  io  dat  s  ex  o. 
A  fer  o,fcrg;  ah  edo,  es,  dat  sincopa;  de  l'o/o  ètveys: 
0  fit  e;  tnliilur  /;  is  subditur.  ey  facit  i,  vis. 
Sincopa  dal/ert,  volt;  o  fit  u  dum  profcrimus  vitlt. 
Huic  plurale  dat  is,  voinmus  dans  n  facit  ex  i. 
0  finis  fit  in  uni:  sic  corijnga  bina  creabunt. 
Tertia  dat  rfliqua:  tamen  imporinm  voln  ne  sit 


CAPLIT   Mil.   —    l)H  VERBO.  89 

nrima  conjugalionc  o  iiiiilaiiii-  m  as.  iil  aiiK) .  timds:  m  scciiiida 
coiijiijjalione  o  iimliilni'  m  .s,  ul  ilocro,  dnccs.  In  (orlia  coiijiijfa- 
lioiic.  0  iiiulatur  in  is,  ii(  l('i>o,  lefjlx;  si  vcro  clesiiiil  m  lo,  <> 
iniilalur  in  s,  ulfacio,  facis.  lu  ([«larta  conjujfalioiie.  o  imilaliir 
m  s,  ul  (ludio,  audis;  si  dcsinil  m  co,  co  iiiulaliir  m  is,  ul  co.  is 
elqueo,  quis. —  Terlia  |)crsona  foruialur  a  secuuda.  niulala  .s- 
in  t,  ul  amas,  amal. —  Prima  |)ersona  pliiralis  l'ormalur  a  Icilia 
singularis,  remola  t  et  addila  mus,  ut  mnnt ,  nmnmus.  —  Sccuiula 
|)luralis  formalur  a  secunda  singularis, remota  s  et  interposila  lis, 
ut  amas,  amatis.  —  Terlia  persoua  pluralis  formalur  a  lerlia 
singularis,  in  prima  el  in  secunda  conjugatione,  interposila  n, 
ut  nmat,  amant;  clocet,  docent.  In  tertia  et  in  (|uarla  conjugatione, 
tertia  persona  l'ormatur  a  prima,  o  in  nnt,  ut  logo,  kirunt;  audto. 
au  dm  II  t. 

Prima  j)crsona  pretcrili  impcrfccti  l'ormatur  a  secunda  per- 
sona prescntis  '  indicativi  modi,  in  prima  et  secunda  et  (piarta 
conjugatione,  remota  s  et  addita  bam,  ul  amas,  amaham:  docos, 
doceham;  co,  is,  ibam.  In  terlia  et  quarla  conjugatione  non  de- 
sinentibus  in  eo,  formalur  a  prima  persona  presenlis  indicativi 
modi,  muleta  o  in  e  et  addita  bam,  ut  lego,  legebam;  audio,  au- 
diebam.  —  Secunda  persona  formalur  a  [)rima,  m  m  s,  ul  ania- 
bam,  amahas.  — Tertia  persona  formalur  a  secunda,  .s-  m  t,  ut 
amabas,  amabal.  —  Prima  persona  pluralis   forniahir  a  prima 


Kipiivocum,  siibjiiiirlivuin  vini  suscipi(  fjiis. 
Optaiis  rt  jung-oiis  reUcim\x\e,  vclum\\u'  dat  nv  ii>. 
Es  ab  edo  d  fugat  no  concidat,  cque  dal  r\  ci/. 
Terlia  persona  facta  esl  juncta  t  secundo. 
Quod  nisi  eonrideret  «  in  /  moverc  decereL 
Tertia  plurale  priscunique  dal  alque  fuluruni. 
Et  que  dal  jjersona  prior,  corrupla  secunda 
(lorrnpluni  dat ,  ul  este  vol  cslo,  vol  esse  vol  vssem, 
lleynn  sum  dans,  ey  facit  u,  faeil  /i  »  et  i  deniil. 
Fac,  die ,  due  ol  fer  ne  cnncidat  apocopatur. 

{  Prisciamis  metrifcatus  .  Iil>.  \  ,  v.   760-78/1.) 

'   «Est  quaîdam  cojriialio  prinscnlis  quidom   lompoi'i.s  mm  prjclorilo  imporl'eclo 
et  lutiiro;  pr.Tloriti  vorn  perfecti  riini  pliisipiani    iiorleclo.  .  .  ^    (i'risciei),  \lll. 

v,r,,.) 


90  CAPUT   Mil.   —    DE  VF.RBO. 

singularis,  addita  us.  ul  (imabnm.  atnabamus.  —  Secunda  ner- 
sona  pliiralis  formatur  a  secunda  singularis,  inlcrposila  ti,  ut 
aniabas,  amabatis.  —  Tertia  ])ersona  plnralis  formatur  a  tertia 
singularis,  interposita  n,  ut  amabal,  amabanl. 

Prima  persona  futuri  indicativi  modi  formalur  a  .secunda 
persona  presentis,  remota  s  et  addita  bo,  m  prima  et  secunda 
et  quarta  conjugatione,  in  desinentibus  in  co,  ut  doces,  ihcebo: 
eo,  is,  ibo^.  .  .  in  prima,  in  secunda  et  quarla  conjugatione  in 
desinentibus  in  eo,  formatur  a  prima  persona  singularis,  si  fu- 
turus  desinit  in  bo,  o  in  is,  ut  nmabo,  amabis;  si  desinit  in  am, 
ani  mutatur  in  es,  ut  legam,  Icges.  —  Tertia  formatur  a  secunda, 
s  in  t,  ut  amabis,  amabit.  —  Prima  persona  pluralis  formatur 
a  tertia  singularis,  remota  t  et  addita  mus,  ui  aniabit,  amab'mus. 
—  Secunda  persona  formatur  a  secunda  singularis,  interposita 
ti,  ut  leges,  legetis.  —  Tertia  persona  pluralis  formatur  a  tertia 
singularis,  interposita  n,  ut  leget,  legent  :  in  desinentibus  in  bo, 
formatur  a  prima  persona,  o  in  uni,  ut  amabo,  amabunt. 

Secunda  persona  imperativi  formatur  a  secunda  persona  pre- 
sentis indicativi  modi,  remota  s,  ut  amas,  ama;  in  tertia  conju- 
gatione, remota  S;,  et  im  e,  ut  legis,lege. —  Tertia  persona  im- 
perativi formatur  a  prima  indicativi  modi  :  in  prima  conjugatione , 
0  in  et,  ut  amo,  amet;  in  reliquis  o  in  at,  ut  lego,  légat.  —  Prima 
persona  pluralis  formatur  a  tertia  singularis  remota  t  et  addita 
mus,  ut  amel,  amemus.  —  Secunda  persona  pluralis  formatur  a 
secunda  singularis,  addita  te,  ut  ama,  amate;  in  tertia,  c  in  i, 
et  addita  te,  ut  lege,  legite.  —  Tertia  persona  pluralis  formatur 
a  tertia  singularis,  interposita  n,  ut  amet,  ament. 

Secunda  persona  Jiituri  formatur  a  secunda  persona  impera- 
tivi modi,  e  in  i  et  addita  to,  ut  lege,  legito.  —  Tertia  persona 
est    similis   secundo  pluralis   imperativi.  —  Secunda  persona 


^  Ici  le  copiste  a  évidemment  sauté  quelques  lignes,  qu'on  peut  restituer  ainsi, 
par  suite  d'une  ressemblance  des  mots:  «In  tertia  et  in  quai'ta  conjugatione,  non 
desinentibus  in  eo,  formatur  a  prima  persona  presentis,  mutata  o  in  am,  ut  lego, 
egam;  nudio,  audiam.  —  Secunda  persona.  .  .  »  [La  suite  dans  le  texte.) 


CAPUT   Vlll.   —    DE   VEUBO.  91 

|)liir;ilis  fornialur  a  seciiiula  sinjjularis,  adtlita  le.  ni  (iiitalu, 
nmalole.  —  Terfia  jiersona  |iliiralis  iin|ieralivi  niodi  l'oniialiii'  a 
terlia  pluralis  presentis  iiidicadvi  iiiodi,  ni  amaiiL  nmanlo. 

Prima  oplativi  forniattir  a  seciinda  imperalivi,  addila  rem, 
nlama,  amavem.  —  StH-iinda  Iniiiiatiir  a  |iriiiia,  m  in  s,  clc. 

Prima  liiluri  lormaliira  prima  prcsonlis  indicativi  modi,  lioc 
modo:  in  prmia  conjuijahone,  o  m  cm,  ul  amo ,  nmem;  in  reli- 
([uis,  0  in  fl/«,  ul  /f^-o,  h'gam.  —  Secunda  persona  formalur  a 
prima,  m  m  s,  otc. 

Prima  |  prescnlis]  snl)|unc(ivi  csl  similisprimc  fnlnri. 

Pretcritum  im|)erl'ecUim  est  similc  o[)tativo. 

Infinitivus  formatur  a  secunda  imperativi, addila  rc,  ni  ama, 
amure. 

Prima  persona'  preterili  perfecli  formalur  a  secunda  per- 
sona  [prcsenlis  indicativi J,  reniola  s  et  addila  vi,  ul  amas, 
amavi.  —  Terlia,  remota  .s  et  addila  vit.  —  Secunda  preleriti 
perfecli  indicativi  modi  formatur  a  |)rima.  addila  sli ,  ul  aman, 
(imaristi  ;  [secunda  pliiralis]  lit  amavisli.s. —  Terlia  |)ers(tna  pln- 
ralis  formatur  a  [)riiiia  singularis,  i  in  e  et  addila  runt  vel  i-e.  ni 
amavi,  amaverunl  vel  amavere. 

Prima  persona  preterili  plusquam  perfecti  indicativi  modi 
formatur  a  suo  preterito,  /  in  e  et  addila  ram,  ut  ainact  fit  ama- 
veram.  —  Secunda.  m  in  -s-.  —  Terlia,  m  in  /.  —  Prnna  per- 
sona pluralis  formatur  a  terlia  singularis,  remota  t  el  adtlila 
mus,  ut  amaveral,  amaveramus.  —  Secunda  persona  ])iuralis 
formatur  a  terlia  singularis,  addita /s,  ut  amaveral ,  amavcratis. 
—  Terlia  persona  [)luralis  formatur  a  terlia  singularis,  inler- 
[)0sita  n,  ul  amaverat  fit  amaverant. 

Prima  persona  preleriti  perfecli  et  pluscjuam  perfecli  o])lalivi 
modi  formatur  a  prima   persona  preterili  perfecti,  addila  s  et 


'  Cette  rèjjlo,  loiil  à  fuil  incomplète,  no  s'explique  pas  ici,  après  le  lony  dé- 
veloppement dont  la  iormalion  du  pariait  a  été  l'objol  précédemment,  à  moins 
que  toutes  ces  règles  sur  la  Iormalion  générale  des  temps  et  des  pi>rsonncs  ne 
soient  pas  du  même  auteur  (ce  qui  semble  probable),  el  qu'elles  ne  soient  une 
interpolation  dans  le  manuscrit  ir)A62. 


92  CAPUT   Vm.   —  DE  VERBO. 

sem,  ut  amavi  fil  amavissem.  —  Secunda  fornialur  n  ])riiiia,m 
in  s.  —  Terlia  a  seciincla,  s  \\\  t.  —  IVima  j)luralis  fornialur  a 
tcrtia  singularis,  reniota  /  el  addita  mus,  ul  amavisscl  fit  ama- 
vissemus.  —  Secunda  pluralis  [formatur]  a  tertia  singularis, 
addita  is,  ut  amavisscl  fit  amavissetis.  —  Tertia  persona  pluralis 
fornialur  a  tertia  singularis,  interposita  n,  ul  rmiavissel,  amavissent. 

Prima  persona  preteriti  perfecti  subjunclivi  formatur  a  prima 
persona  preteriti  perfecti  indicativi  modi,  i  in  c,  et  addita  rim, 
ut  amavi  fit  amaverim.  —  Secunda  a  prima,  m  in  s.  —  Tertia 
a  secunda,  s  in  ^  —  Prima  persona  pluralis,  a  terlia  singula- 
ris, remota  t,  et  addita  îniis,  ut  amaverU,  amaverimus.  ■ —  Se- 
cunda a  tertia  singularis,  addita  is.  —  Tertia  pluralis  a  terlia 
singularis,  n  interposita,  ut  amaverit,  amaverint. 

Preteritum  plusquam  perfeclum  subjunclivi^  [formalur  a 
preterito  perfeclo],  remota  rim  et  addita  ro,  ut  amaverim,  ama- 
vero.  —  Secunda  j)ersona,  o  in  s.  —  Tertia,  a  secunda,  s  in  t. 
—  Prima  pluralis  formalur  a  tertia  singularis,  remota  t  et  ad- 
dita mus,  ut  amaverit,  amaverimus. —  Secunda  ])luralis,  a  terlia 
singularis,  addita  is.  —  Tertia  pluralis,  a  tertia  singularis,  in- 
terposita w. 

Preteritum  perfectum  et  plusquam  perfectum  infinitivi  for- 
matur a  preterito  jierfecto  et  plusquam  perfecto  optativi,  re- 
mota m,  ut  amavissem,  amavisse. 

Passivum  formatur  ab  activo.  —  Si  activum  desinil  in  o,  ad- 
ditur  )%  ut  amo,  amor;  amaho,  amahor.  Si  desinil  in  mus,  s  in  r, 
ut  amamus,  amamiir,  etc.  Si  desinil  in  m,  m  in  r,  ut  amabam, 
amahar;  el  si  desinil  in  /  litteram,  addilur  ^<r,  ut  amal,  amalur; 
amant,  amantur. 


'  tIq  subjunclivo  modo  futurum  prœlerili  porl'ocli  serval  consonanlos,  ut  dixi, 
dixero.  .  .  Habet  aflliiilalem  cum  pncsenti  fiiliinim,  qiiod  pra-seiis  nioclimn  est. 
inter  prœterituiii  imperfectuin  et  fiiluiam;  cimi  pi'a;torito  vero  porfoclo  plus([iiam 
perfeclum  :  quia  incertum  siguifical  lemporis  spatium.  Cum  igilur  in  aliis  modis 
prœsentis,  sicut  diclum  est,  coiisonanles  serval  i'uturum,  iii  sulijunctivo  pra-lerili 
perfecti  regulam  sequilur,  ostendens  cum  eo  quoque  se  liahere  jura  alliiiilalis.7? 
(Priscien,  Vllt,  xi,  ii5,  ttr.) 


CAPUT   Vni.   —   DE  VERBO.  93 

Secunda  [pcrsona]  passivi  rormaliir  a  scciiiida  aciivi,  inler- 
nosila  /•/.  iil  nnuis,  aiiitins;  rcniota  s  et  addila  re,  iil  amas, 
tiiuarc.  —  In  lorlia  coiijii|jalione,  i  in  <\  intcrposila  rt  et  ad- 
dita  s  (a*/c),  ul  /e^/,  legeris  vel  lejrovc.  —  Si  desiiiil  in  bis,  i  imi- 
tatur  in  c,  el  inferposila  n.  iil  atnnhis,  anuibens. 

Secunda  [)luralis  forniatur  a  secunda  sin<i[ularis  aciivi  indica- 
tivi  iiiodi,  ns  in  viini,  ul  amans,  amamtni. 

Secunda  iiuperalivi  formatur  a  secunda  luliin  iMi[)eralivi 
aciivi,  ul  iiDKito,  amalor. 

Verbuni  iuliniluni  rornialur  al)  uifiuilivo  aclivo.  c  m  i,  ul 
amavc,  amai-i;  m  tertia  conju<^'alicuic,  reniota  rc,  et  e  m  i ,  légère, 
legi 


94  GAPUT  I\.   —   DE    P.E   METRICA. 


CAPUT  NONUM. 

DE  RE  METRICA. 


Très  sunt  pedes  quibus  utimur  in  nostris  carminibus^  :  sci- 
licetdactilus  et  trocheus  et  anapestus-. 

Dacfilus  constat  ex  tribus  sillabis  :  ex  iina  longa,  et  duabus 
brevibus,  ut  nndio. 

Spondeus  constat  ex  duabus  longis  sillabis,  ut  aiidis. 

Trocheus  constat  ex  duabus  sillabis,  ex  prima  longa,  et  ex 
ultima  brevi,  ut  audit. 

Dactilus,  in  exametro  carminé,  ubirpie  potest  stare,  nisi  in 
sexto pede;  ||  spondeus  ubique  stare  potest,  nisi  in  quinto  pede  : 
et  trocheus  tantum  stat  in  fine. 


^  Ce  traité  de  métrique  est  très  curieux,  mais  il  n'est  pas  complet.  H  y  manque 
entre  autres  la  théorie  des  créments,  qui  se  trouve  dans  le  Doclrinal  : 

Qui  rectos  superant,  obliquos  cresc.ei'e  dicas. 


Cf.  Thurot,  p.  iai  et  suiv.  —  Il  n'a,  du  reste,  aucune  ressemblance  avec  celui 
d'Alexandre. 

-  Au  xn°  siècle,  Paul  le  Camaldule  disait  (nis.  n''75i7  do  la  Bibliolh.  nat. , 
fol.  3i  v°)  :  tr Pedes.  .  .  sunt  centum  xxiiii.  Moderni  tamen  non  utuntur  nisi 
tribus  pediljus,  dactilo,  spondeo  et  trocbeo.55  (Cf.  Thurot,  p.  lilto.)  Bède  a  com- 
posé un  traité  De  arte  metrica,  qui  occupe  les  feuillets  1-22  du  manuscrit  n"  Sgf) 
de  Valenciennes  (ix°  siècle),  et  qui  a  été  publié  dans  le  tome  I  des  Œuvres  de 
Bède  (Cologne,  1612).  Sander  l'attribue  à  tort  à  Milon  de  Sainl-Amand.  —  Le 
manuscrit  ^6^1  do  Laou  [m-k"  vélin,  38  feuillets,  ix"^  siècle)  renferme  un  dia- 
logue sur  la  métrique,  intitulé  :  Reiraclatio  reciproce  interrogaimm  et  respominnis 
de  pedum  regulis,  que  M.  Ravaisson  suppose  à  tort  être  le  même  que  celui  du 
manuscrit  de  Valenciennes.  {Cnlalogue  général  des  manuscrits  des  bibliothèques  pu- 


GAPUT  I\.  —  DE  RE  METRICA.  «.):> 

Umlo  (liclum  csl  : 

Se.rtiim  '  spcrnc  prdrm  ,  si  su  mis  daclile  scdein  : 
Quinlum  spondrus  fufriat  ;  slatfinc  Iroclieiis. 

bliques  des  départements,  l.  I,  p.  968.)  En  voici  la  (ablo  ries  matières  inscrite  an 
folio  1  r"  : 

I.  Do  (lyrridieo  sivo  dibraclin. 

II.  Do  spondeo. 

III.  Do  iambo. 

IV.  Do  trnrlioo. 

V.  Do  tribrarho,  sivo  br.irliisyllaho  qui  opijjnomiis  appollalur. 

VI.  Do  iiuilosso  vol  trimacro  qui  ol  aporlius  dicitiir. 

VII.  Do  aii.iposlo. 

VIII.  Do  daclilo. 

IX.  Do  ampliibracho,  qui  inosito.s  ap|iollaliir. 

X.  Do  ainpliiniacro  ,  qui  rroticus  iliciliii-. 

XI.  Do  barrhio. 

XII.  Do  palimbaccbio. 

XIII.  Do  procoloiismalico. 

XIV.  Do  (lisporidoo. 

XV.  De  diiambo. 

XVI.  De  ditrotheo. 

XVII.  Do  aiilispasto. 

XVIII.  De  clioriambo. 

XIX.  Do  ioiiico  minore. 

X.X.         Do  ionico  majore  qui  appollatur  lomus. 

XXI.  De  paeono  i. 

XXII.  Do  pœone  11. 
XXXIII.  Do  pœone  ni. 

XXIV.  De  pœone  iv. 

XXV.  Do  opitrito  I. 

XXVI.  Do  opitrito  n. 

XXVII.  De  opitrito  m. 
.XXVIII.  De  opitrito  iv. 

11  est  bon  de  remarquer  qne  ce  dialogue  nVsl  que  le  développement  de  la  pre- 
mière partie  du  chapitre  xvi,  livre  I,  des  Originos  dlsiilore  do  Sévillo,  qui, 
avant  Paul  le  Camuldule,  avait  indicjué  les  cent  vingl-qnalre  espèces  de  pieds  : 
ffPedes  antem  omnes  cxxiiii  sunt  :  disyllabi  quatuor;  trisyllabi  viii;  letrasyl- 
labi  XVI  ;  penlasyllabi  xxxii;  hexasyllabi  mv.  Usque  ad  iv  aulem  syllabas,  pedesdi- 
cuntur;  reliquœ  sizyjjiœ  dicuntur. .  .  r  —  Alexandre  reconnaît  six  espèces  de  pieds  : 
le  dactyle,  le  spondée,  le  trochée,  l'anapeste,  riambe  et  le  tribraqiie.  {Doctrinal, 
3'  part.,  V.  13-1 5.) 

'  Ces  vers  ne  sont  pas  empruntés  au  Doctrinal,  où  on  lil  : 

Versibus  liexamctris  semper  débet  pedo  poiii 
Dactylns  in  quinlo  ;  sextum  nunquam  rotiiiebit. 
In  pedibus  primis  Iiiinr  spondœumvo  locabis, 
Omnes  spondœo  doiiarc  potos  nisi  quintum. 
Sedes  nnlla  dalur  prœtorquani  sexia  Irochœo. 

{Doctrinal,  3'   pari.,  v.  ai-ïS.) 


96  CAPUT  IX.  —  dp:  ue  metriga. 

Tamcn  spondciis  ponilur  pro  daclilo  in  quiiilo  pede,  ut  in 
hoc  exemplo  Lucani  : 

Allus  cesorum  pavit  cruor  '  arnientorum. 

Alii  quoque  pedes  in  nostris  carminibus  reperiuntur,  scili- 
cet:  proceleusmaticus ,  ut  in  hoc  Virgilii  : 

Herent"  parietibus  scale,  postesque  subipsos. 

et  anapestus,  ut  in  hoc  exemplo  VirgiHi  : 

Fiuviorum  *  rex  Eridanus ,  camposcpie  per  omnes. 

Litterarurn  alie  sunt  vocales,  alie  consonantes. 

Vocales  sunt  quinque,  scilicet  a,  e,  i,  o,  u;  relique  sunt  con- 
sonantes. 

Consonantium  alie  sunt  semivocales ,  alie  mute.  —  Semi- 
vocales  sunt  sex,  scilicet  /;,  m,  n,  r,  s,  x.  —  Novem  sunt 
mute,  scilicet  b,  c,  d,  g,  k,  q,  p,  i'^  etf. 

Ex  vocalibus  quatuor  fiunt  diptongi,  scilicet  au  et  eu,  œ  el 
œ  :  due  quarum  ex  toto  proferuntur  et  toto  scribuntur,  scilicet 
au  et  eu:  au,  ut  aucho;  eu,  ut  eunuchus;  alie  due  ex  parte  pro- 
feruntur, ex  parte  ^  scribuntur,  scilicet  œ  et  œ  :  œ,  ut  niusœ;  œ, 
ut  fœnum. 

Item  i  vel  u  positum  in  principio  sillabe,  alia  vocali  se- 
quente,  accipitur  pro  consonante,  ut  Juno,  et  Venus;  —  i  vero, 
positum  inter  duas  vocales  nafuraliter  vim  suam  servantes,  ac- 
cipitur pro  duplici  consonante,  ut  maior,  Troin  :  quod  fallit  in 
hoc  nomine  tenuia. 

X  quoque  est  duplex  consonans. 


'  Lucaiu,  I,  899. 
-  Enéide,  II,  iiia. 
■'  Virgiie,  Géorgiques ,  l ,  689. 

''  Voyez  plus  haut,  cli.  i,  p.  8.  —   Le  manuscrit  1 5/163  ajoute  :  aot  u  conso- 
nans. 75  —  Cf.  Doch'inal,  3'  pari.,   v.  38-4 1. 

'"  Au  lieu  (le  exporte  scribuntur,  le  njanuscrit  lô/ifia  porte  ex  parle  lacenlur. 


CAPUT   l\.  —   DE   \\K   METI\ICA.  97 

Item  in  iis  duahus  diclionibus  cuiK  liuir,  vonic.'iitilxis  a  {jeni- 
tivis  liahfMifibus  /  duplireni  consonanlciu.  i  liiialis  est  duplex 
consonans.  Oiiod  lalllt  in  hoc  pronomlnc  ci,  (piod  dividitur 
causa  dilTerentie  oi  interjectionis. 

Similiter,  in  liujusniodi  vocativis  Gui .  I^ei ,  Ponipei ,  i  (inalis 
est  duplex  ("ousouans. 

Item  in  hujusinodi  dictionibus  dii  et  diis  [//-  vel  ce\,  ullima 
vocalium  IVe(|uontissinie  abicitiir  de  iiietro  in  scansione,  ni  in 
hoc  exemple  Ovidii  Epistolarum  : 

Dii^  prcco)-  a  nohis  oiiicn  roiinvele  sinLstvum. 

In  scansione  dicimus  :  l)i  precor. 

Item  (le  et  pro  composite  rum  hoc  advoibio  imlc ,  nna  voca- 
lium quando(|ue  abicitur  de  melr»»  in  scansione,  u(  in  liiis 
ex'cmplis  Virgilii  : 

Expcnar';  lu  deinde  juhcto  certct  Aminlas. 
Proiiide  '  tona  elor/itio .  sn/ilum  tibi ,  inc/uc  tiinoris. 

Item  (le  composila  cum  hoc  veibd  sum,  es,  est,  setjuenle  vo- 
cali,  una  vocalium  quandoqne  abicitur  de  métro  in  scansione, 
ut  in  hoc  exemplo  Lucani  : 

Non''  deest  prnlaU)  jejunns  veiiditor  auro. 

Similiter  in  hiis  dictionibus  deliinc  et  deiiiceps,  una  vocalium 
abicitur  de  métro  in  scansione,  ut  in  hoc  exem|tlu  .luvenalis: 

Deltinc  '  clamove  pari  concunilin-,  et  mec  tc/i. 


*  «rllem  in  biijusraodi  dalivis  eut,  huic.  .  .  n  (Ms.  tfj'iGîî.) 

*  Ms.  i5^(Î3. 

•*  Ovide , /i'/>i/r(?.s ,  vin,  'uj.  —  CI.  Duchinat,  o'  pari.,  v.  4",  <'l  -'i.'J. 

*  Virfjile,  Ejfl.  v,  1 5. 

^  Virgile,  Enéide,  Xi,  3«;i 
"    Pharsale,  IV,  97. 
'  Satire»,  xv,  03. 


08  CAPUT  IX.  —  DR  RE  METRICA. 

et  in  Oralio  : 

Bed(le\  âge,  que  deinceps  riststi.  Vibidtus  dvm .  .  . 

Item  in  hujusmodi  diclionibus  :  suadeo,  suades ;  sucsco ,  stœlus, 
V  positum  post  s  frequentissime  abicitur  de  métro  in  scansione, 
ut  in  hoc  exemplo  Ovidii  : 

Qiiam  "  mnlc  persuades  vtinam  hene  cogère  passes. 

In  scansione  dicimus  :  Qunm  maie  persades. 

Item  si  aliqua  diclio  desinat  in  vocalem,  et  sequens  dictio 
incipiat  a  vocali,  prima  vncalis  abicitur  de  melro  in  scansione, 
lit  in  hoc  exemplo  Juvenabs  : 

Semper^  ego  auditor  lantum,  nnnquamne  reponam? 

fn  scansione  (Hcinms  :  scmper  eg  nuditor. 
Fol.  77  v°.       Item  si  aliqua  dictio  |[  desinit  in  m  et  sequens  dictio  incipiat 
a  vocali,  m  cumsua  vocali  fréquenter  abicitur  de  métro  in  scan- 
sione, ut  in  hoc  exemplo  Oratii  : 

Omnibus  '  Jioc  vitium  est  cantoribus  inter  amicos  : 

in  scansione  dicimus  :  Omnibus  hoc  viti  est. 

Iterti  si  aliqua  sillaba  superliabuntlat  in  fine  metri,  in  voca- 
lem vel  in  m.  desinens,  ipsa  vocalis  vel  m  cum  sua  vocali  abici- 
tur de  métro  in  scansione,  et  maxime  si  sequens  versus  incipiat 
a  vocali ,  ut  in  hoc  exemplo  Virgilii  : 

Inseritur''  vero  ex  fétu  micis  arbutus  horrida , 
Et  stériles  pîatani  malos  gessere  valentes. 


'  Satires,  II,  viii,  80. 

*  Ovide,  Épîlrcs,  xvii,  i85. —  Cf.  Doclrinal,  3"  part.,  v.  /17  el  ^8. 

^  Satires,  i,  1.  —  Alexandre  interdit  VéMsion.  {Doctrinal ,  S"  pari.,  v.  5ù,  55  et 
875-877.)  Cf.  Thurol,  p. /i64. 

''  Satires,  I,  m,  1. 

^  Géorgiques,  II,  G9  et  70.  —  M.  Quiclierat  cite  encore  trois  antres  exemples  où 
Virgile  a  mis  à  la  fin  de  Yhypermètre  d'autres  mots  qnei-e  et  que  :  Géorgiques,  III, 


GAPUT    l\.  —   DV.   \\V.   MF/nue,  \.  99 

et  ;ilil)i  : 

/!«/'  (lulcis  viusti  Vntcnno  dcrarjuit  hiiiiinrriii 
El  fo/ns  iiiidnin  caJidn  drspinnut  tiheiio. 

Et  notaiidiim  (juod  liii|u.sino{|i  versus  iixTinuln  apjx'lljmtur. 

Item  .s-  posila  lu  fine  dictionis  (|ii;m(l(i(ju<'  al)i(Mliir  do  iiiclio 
iii  scansionc  <'l  niavinic  si  s<'(|in'ns  dirtio  inci|nat  a  V(t('ali,ul 
in  lior  exeniplo  \  irgdii  : 

Inter  '  se  coisse  viros  et  discernerefeiro. 

In  scansione  dicitur:  mtcr  sr  roisse  nr  et  ili.scrntcre. 

Item  .s  .posita  in  principio  dictionis  (jnando([ue  abicitiir  sola 
de  niotro  in  scansione.  n(  in  hoc  ('\cni|)lo  Ijicani  : 

Tfirga  '  sedeiit  cvchrn  iiutriihis  ihsiiiiclu  smnrnjrdo. 
In  scansione  dicilnr  manijrdo. 


I\hç^\  Enéide,  \II,  i()o  ot  ti37.  {Traité  df  vcrsificulitin  lalihe,  ii"  imUL,  p.  ."{71.) 
—  M.  BonoisI,  dans  son  t''(lilinn  Ho  \  ir{jilf\  ilonno  du  piiMnior  virs  lo  Inxio  sui- 
vant, d'nprÔK  joift  co)Tcclion  du  manuscrit  )ledicfux  : 

Insrrilur  vern  et  nurix  nrl/uliiit  iinrritln/eln. 

Ce  vers  cesso  alors  d'tHro  liypornuMro.  —  Hoyno,  on  17H8,  donnaii  di'ji'i  ce  toxlt>, 
d'après  la  1"^  main  du  Medicewi. 

'  Géorfjiijiws ,  I,  395,  'if)(>.  —  La  varianto  ralidn.  .  .  ahimo  nosl  pas  indiqiiôo 
dans  les  ôdilions  do  Virjjile,  qui  toiilos  donnoni   Irepidi  {nu  tepidi).  .  .  alirni. 

-  Enéide,  XII,  709.  Collo  remarquo  ost  d'autant  plus  curieuse  qu'ollo  porto  sur 
nn  texte  très  contesté.  Les  meillonros  éditions  do  Vir{{ile  donnent  cernere,  que  l'on 
trouve  souvent  dans  le  sons  de  decprnere.  (Cf.  Dictionnaire  do  Fround.  )Hoynodonne 
à  ce  sujet  une  noie  importante  :  «•Moniorabilo  exomplum  iiic  versus  prodil  liluo- 
rum  in  manifoslam  corruptolaui  conspirauliuni  :  .  .  .  logitur  onini  in  Homano 
juxia  ac  ^lodiceo,  et  in  coteris  Pioriaiiis  o|  in  Heinsianis  omnibus.  .  .  rims  cl  dc- 
rernereferro.  IJnus  oral  Pioriaruis,  a  (pio  aboral  et,  quod  et  Gotli.  socuiidus  i{jno- 
rabat  cumaliis.  .  .  Soqmmtur  codirrmi  vitium  odd.  voit.,  (pianlum  video,  omnos, 
oxcoptis  iis  qu;e  ox  R<jnalii  recensioiie  Venetiis  profecl;c,  in  quibus  et  cernere.  Hoc 
eliam  recte  G.  Fabricius  repcliit,  bincque  alii.  Auctoritalem  lacoret  jani  por  se  salis 
raagnam  ratio  poolica.  Sod  cernere  eliam  firmal  Sencca,  Ep.  lviii,  luni  (juinli- 
lianus  ol  Priscianns,  .  .  .  ^  elc. 

'  Pharsak\  X  ,  1  :>  1 . 


100  OAPUT  1\.   —   DE  RE  METRICA. 

Ileiiî   sill;il)a    (|iiaiidor]u<'    dlvidilur    in  scansione,  ni  in   lioc 
excmj)lo  Ovitlii  : 

Nuttc^  qiioquc  se  saho  pcrsolvcnda  michi. 

In  scnnsionc  dicitur  pcrsaJûcnâa  michi. 

Ilcni  sillaba  brevis  (jnaiidoque  |)onitnr  pro  longa,  et  maxime 

illa  que  statira  ponitur  post   duos  pcdes,  ut  in   hiis  exempHs 

Ovidii  : 

Mittil  '  Ipermneslra  de  loi  modo  frairihus  uni. 
Et  ^  qna  tu  bihcris  linc  ego  parte  hibam. 

Sillaba  vero  longa  rarissime  ponitur  pro  brcvi,  ut  in  bocex('m])lo 
Oralii  : 

Vade  \  vale ;  cave  ne  titubes,  mamlataque frangas. 

Très  quoque  improprietates  in  uno  carminé  reperiunlur,  ut 
in  biis  excmplis  Ovidii  : 

Eunjtidosque''  lolcs  alr/uc  inmni  Alcidc.  ' 

Castori*'  Amicleo  et  Amicleo  Polluci. 

Sillabarum  alia  prima,  alia  média,  alia  ultima. 

Prima  sillaba  octo  modis  cognoscitur:  posilione,  dipfongo, 
compositione,  exemple,  vocali  ante  vocalem  aliam,  derivalione, 
régula  et  prepositione. 

I.   Positione^  cognoscitur  prima  sillaba,  ut  arma.  Positio  est 


'  Epkres,  vi,  7^. 

^  Ibid.,  XIV,  1. 

"  Amores,  I,  iv.  Sa.  —  C'est  la  Ihéorio  de  Paul  ot  d'autres  au  xii"  siècle.  — 
Cf.  Alexandre,  Doctrinal,  3"  part.,  v.  858  et  suiv.  —  C'est  ce  qu'on  appelait  alors 
la  césure  (extasis).  —  Cf.  Thurot,  p,  4/i8  et  suiv.  —  Ce  système  n'a  pas  prévalu 
dans  les  temps  modernes. 

*  EpUres ,  I,  xiii,  19. 
^  Epures,  IX,  1.33. 

*  Ibid.,  VIII,  71. 

'  Voir  sur  la  quanlité  par  position  (confusion  de  la  quantité  de  la  voyelle  et  de 
celle  de  la  syllabe)  :  Thurot,  p.  Aig-ifîi,  et  un  remarquable  article  du  même 
auteur  «sur  l'emploi  des  mots  Q-éaei,  posiiione ,  en  prosodie. n  (Revue  de  philologie, 


CAPUT  i\.  —  i)K  \\y:  MT/rr.icv.  loi 

i|iiaiiil()  (lue  consonanles  seqiiunluraliiiuani  voculcm,  v»!  ciKlcin 
j^einiiiala.  vrl  ali<|iia  duplex  coiisoiiaiis,  ut  annd ,  tt-llits,  a.n.s. 
fraui:  et  ubi<[U<'  positio  est  ibi  sillal)a  loiijja  csl.  Taïucn  li(jiii(la 
|>osita  post  inulain  tacit  prored<Mit«Mii  sillabam  loii{;ani  esso  coin- 
iiiuiiein.  si  natuialili'r  lïieril  l)r('vis.  ni  iii  \  irjjilio  : 

Dispiciunt  '  clause  tciiebris  cl  carcere  ceco. 

et  in  Lucano  : 

ItUeren  '  Phebo  gclidas  pe lien  te  Icnchids. 

Liquide'^  sunt  duo,  scilicet/ et  r,  cl  ipiidiini  addiiiil  ///  v[  n  ,  (pn^ 
quan(lo([ue  faciunt  precedentem  sillabam  esse  coiiiinunein  si  tia- 
luialilcr  fuerit  brcvis.  ut  iii  hoc  exemplo  inagisirali  : 

Condicta  '  gaza  polo  saccos  vacuate 
Gazaniin 

et  alibi  sillaba  producilur  ali(juando,  ali(piando  brcvialur. 

II.  Diptonijo  cognoscitur  prima  sillaba,  ut  «wr/zo,-  et  ubicum- 

que  diplonjjus  est  ibi  sillaba  lunga  est,  ||  nisi  coiiiponalur  cuiii  Fol.  78 
diolione  incipiente  a  vocali,  [ul •'  preuru  clpreuslus,  ut  iii  Vir- 

Slipitibm  "  duris  agitur ,  sudibusve  preustts.  ] 

III.  Coniposilione^  cognoscilur  prima  sillaba.  \i[  ji()n();s\a)in- 
ponalur  cuni  ]}rc,  ihcMHius  pvcpôuo  cl    non  prcpono;  Irm)  si   corn- 


I.  IV,  janvior  1H80,  cl  Prosodie  latine,  iHH'2,  p.  i  .'{o-i  .iH.)  La  iiolion  vraie  de  I.i 
qiianlil  par  posilioii  se  trouve  dans  l'riscieii,  II,  11,  i;î,  i3.  —  Cf.  Doctrinal, 
y  part.,  V.  58-03. 

'  Enéide,  M,  7.3/4. 

-  Pharsale,  II,  .3 9 6. 

'  Cf.  Doctrinal,  S'  part.,  v.  89  et  Ito. 

^  J'ignore  l'origine  de  celte  citation.  Ici  polo  est  employé  roiiime  spondée,  tandis 
que,  d'après  les  règles  prosodirpies  ordinaires,  c'est  un  ïambe. 

'  Ms.  iSiOa,  —  Cf.  Doclnnnl,  :V  part.,  v.  .f)()-.j8. 

»   Enéide,  Vil,  3d/i. 

'  es.  Doctrinal ,  3'  part.,  v.  80- 8/). 


10:>  CAITT    l\.  —   I)K   RE  METUICA. 

poualur  cimi  pcr,  dicimus  perlq'o  et  won  perlëfro.  Et  nota  (|uod 
luilla  sillaba  coirnosriliir  coinjjosilioiio,  iiisi  sil  j)C'iiiihiiDa  vol 
possil  lieri;  (jiic  poslea,  cognoscitur  accenlu  protluclo  vol  cor- 
repio. 

\\.  Exemplo  cogiioscitiir  prima  sill;il);i.  ut  a  tp  ut,' in  hoc 
cxemplo  Oratii  : 

Hiimano  '  capiti  cerviceiti  pictor  cf/itiitaïu. 

V.  Vocali  -  ante  vocaleni  cognoscitur  prima  sillaba,  ut  pius. 
Vocalis  ante  aliam  vocalem  in  latinis  dictionibus  ubique  bre- 
viatur,  prêter  in  Jio,  fis,  verbo.  in  quo  producitur,  nisi  r  se- 
qiiatur  ad  c,  ni  fiercm  \e\fieri,  in  quibus  brcviatur.  Prêter  aer, 
in  quo  producitur.  In  grecis  quoque  dictionibus  quandoque 
producitur,  ut  neciis;  quandoque  breviatur,  ut  YUos. 

VI.  Derivatione-'  cognoscitur  prima  sillaba,  ut  a  dono,  do- 
uas, hoc  donum,  hujus  dont:  unde  talis  datur  régula:  Quanta 
fuerit  prima  sillaba  primitivi,  tanta  débet  esse  ejus  derivativi. 
Quod  fallit  in  istis:  voce,  lege,  sede .  regç,  vires,  staturus,  ne- 
quam,  jocnndus,  secius,  oportunus,  tegida,  lalrina,  liumeo,  ehgia, 
régula,  Yialia ,  que,  quamvis  veniant  a  brevibus,  tamen  produ- 
cuntur.  —  [E  contrario*  fallit  in  istis:  dicax,  duce,  lucerna,  va- 
dum,  aruspex,  acerhus,  arista,  soporo,  noio,  nato,  lilidus,  ovo, 
fides  et  omasmn,  que,  quamvis  veniant  a  longis,  breviantur.j 

VII.  Régula^  cognoscitur  prima  sillaba.  que  talis  est:  Omne 
preterituni  disillabum  producit  primam  sillabam.  ut  legi.;  prêter 
ista  :  bibi,  fidi,  sidi,  dedi,  steti,  tuli,  et  babentia  vocalem  ante 
aliam  vocalem,  ut  rni.fui,  que  breviantur.  —  Item  omne  pre- 


^  Art  poélkjui' ,  1 . 

-  Ci.  Doclriiud ,  3'  pari.,  v.  i38-i'i(). 
•''  Cl".  DoclriiHil,  3^  part.,  v.  7i-7<i- 
*  Ms.  i546fî. 

'•>  Alexandre  iloune  dos  règles  pltis  intiiibreiises  el    plus  coniplèles  :  Doctrinal, 
'.V  parl.,v.  i55-/i2.ô. 


GAPUT  I\.  —   DK  !IE  METRICA.  10:i 

leriluui  geminatum  corripil  [)rliuaiii  sillabain,  ut  mordvu,  mo- 
mordl.i'i  sjiomleo,  spopoitdi.  —  Celoroiiiiu  prelcriloniiu  laiila  est 
prima  sillaba  pirleiili  quanta  est  sui  pi-csenlis.  Quod  lallit  m 
isùs  : gemo ,  gemui ,  posui cl  cocgi ,  (\iu\  (jiiaiiivls  vciuaiit  a  longis, 
lamon  breviantur.  —  E  contrario  l'allit  in  \si\s  :  pepen  \  reppcri. 
reiudu  que,  qiiannis  veniant  a  brevibus,  tanien  prodiicnnlnr. 
lleni  onnR'  supinuin  disillabuni  produrit  priniain  siHabani, 
ut  lusum,  prêter  ilum,  quilum,  cilum ,  silum,  lilum,datum,  stalum, 
satum,  ralum  einolum-  in  compositionc,  (juando  o  mutalur  in  i, 
y\{  cognhum  et  aijmlnm ,  (\v\(i  breviantur.  —  Item  ^quanta  est 
|)rima  sillaba  prelcrili,  tanta  est  eorum  que  sequuntur  preteri- 
1,1,1,.  —  lieni  (piailla  est  prima  sillaba  prcscnlis ,  laiila  i;st 
eorum  que  sequuntur  presens,  siservetur  littcratiira. 

VIII.  Prepositione  cognoscitur  prima  sillaba,  unde  talis  da- 
(iir  régula  :  Omnis  prepositio  fere  tanta  est  in  compositione 
(planta  est  j)er  se.  Fcve  dictum  est  propter  ista  :  ah,  ad,  oh,  m 
et  Huh,  que  in  conqiosilione  cum  boc  \erho  "  jacio ,  jacis,  in  tri- 
sillabis  sunt  communes,  in  ceteris  sillabiset  ultra  producuntur. 

De  et  pre  ubique  ^  producuntur,  nisi  componantur  cum  dic- 
tione  incipiente  a  vocali,  ut  dcalho  ci  preuro,  que  breviantur. 

Il  L)i  iibi(jLie  j)roducitur,  nisi   in   dirimo  et  disortus.  —  Re  F..1. 7s  v' 

ubicjue  breviatur,  ut  in  reicio;  non  [aiilcnij  in  rcfcrl  quaiido 
stat  proprodest,et  in  istis  tribus  preterilis  repi.reppcri  cl  rellidi, 
in  quibus  producitur.  —  Pro  ubique  jjioducitur  nisi  in  istis  : 
propero^\  protimis,  pronepos,  procclla,  profugus,  prophcln,  profa- 
num,  profundum,  proj'atus,  profnsus,  projcdo,  profeslm,  procura. 


'  Ce  n'est  pas  la  quanlilé  classique:  ce  mot  est  à  ajouter  à  la  liste  (li>  ceux  (jue 
donne  Thuiot,  p.  hZ^.—  Cf.  Doctrinal,  3'  part.,  v.  Hô-i-ji. 

*  nolum.  .  .  rt/jfwilum manque  dans  le  manuscrit  i5/iGiî. 

3  ffltem  quanta  est  prima  sillaba  preterili .  .  .  siservcturlilterahuan  manque  dans 
le  manuscrit  1  ô/iGa. 

■'    Il  faut  alors  ('crire  :  aliicio ,  atUcio,  obicm,  imcio,  subicw. 

■  Cf. />oc/rjHa/,  3°  part.,  V.  GG-(k). 

'*  Celte  quantité  n'est  pas  celle  des  auteurs  classiques.  Ce  mot  est  àiijnuler  à  la 
liste  donnée  par  Thtu-ot,  p.  'i33. 


104  CAPCT  I\.  —  DE   \\E   METIUCA. 

profileor,  proficiscor,  cl  nisi  coiiipoiuUiir  cum  dirlioiic  iiicipiente 
a  vocali,  ul proinbco. 

Media  sillaba  scplem  raodiscognoscitur  :  position(',di{)longo, 
vocali  ante  altcram  vocalem,  excmplo,  accentu  produclo  vcl 
correpto,  diminutionc  et  régula. 

I.  Positione  cognoscitur  média  sillaba,  ut  Melclhis;  et  ubi- 
ruraque  est  positio,  ibi  sillaba  longa  est. 

II.  Diptongo  cognoscitur  média  sdlaba,  ut  Ceraunia,  et  ubi- 
cumque  diptongus  est,  ibi  sillaba  longa  est. 

III.  Vocali^  ante  vocalem  cognoscitur  média  sillaba,  ut 
gloria.  Vocalis  ante  vocalem  alteram,  in  latinis  dictionibus, 
corripitur,  prêter  genitivos  nominum  seu  pronominum  in  ius 
desinentes,  ut  illius  et  istins,  in  quibus  î  indifferenter  ponitur. 
De  quibus  excipitur  alius,  in  quo  semper  producitur,  et  alterms, 
quod  semper  breviatur:  et  prêter  genitivos  et  dativos  quinte 
(leclinationis  habentes  e  puram  ante  /,  ut  (lies,  dlei,  in  quibus  e 
producitur;  et  prêter  quedam  que  cognoscuntur  accentu  pro- 
ducto,  ut  Medea,  Chorea.  —  In  grecisquoque  dictionibus  quan- 
doque  producitur,  ut  Eous,  (juandoque  breviatur,  ut  Ylios. 

IV.  Exemplo  cognoscitur  média  sillal)a,  ul  pecuma  in  boc 
exemplo  Oratii  : 

Et  genus  "  el  Jorinnm  regiiia  Pecunia  donat. 

V.  Accentu  producto  cognoscitur  média  silhhn ,  ul  forluna , 
accentu  correpto.ut  tabula. 

VI.  Diminutione  cognoscitur  média  sillaba,  ut  J'orlunarum , 
remota  runi,  fit  forluna;  et  tabularnm,  remota  mm.  fit  labula. 
Et  est  sciendum  ([uod  nulla  sillaba  diminutione  cognoscitur  nisi 


'   Cf.  Doctrinal,  3"  pail.,  v.  i3H-]5o. 
-  Epilres,  1,  vi,  '^-j. 


GAPUT  IX.  —   DE   \\E  METRICA.  105 

sit  nenultima  vel  possil  <vssc;  (HH'  poslea  cognoscitur  acroiilii 
jtrotlucto  vol  rorrcplo. 

VII.  Régula'  cognoscitur  raedia  sillaba:  uiulo  talis  dalur  ré- 
gula :  Habentia  r/ante  bilis,  ul  amahilis;  a  unie  biiluin,  ul  UnUinui- 
Indum;  a  ante  hundum,  ul  vilabundum;  a  anle  cens,  ut  liurda- 
ceus;  a  ante  cw/j/m,  ut  cenacidum;  a  anle  nicntum,  [liarmnmenluni; 
in  quibus  illud  ti  producilur.  —  Ilcin  c  ante  culam  diniinutivis, 
ul  (liecula  et  l'uJpecuhi,  producilur.  —  llem  i  anle  biiliun,  ul 
vcslibulum;  i  anle  bundiis,  ul  juribundus;  i  anle  bilia,  ul  docibdts; 
i  ante  monium,  ut  patrimonium ;  i  ante  dus,  ut  aveclicim;  i  anle 
culus  vel  ante  ada,  in  diniinutivis,  ul  ig)dcidus  el  navicula ,  (\ug 
brevianlur.  —  Ilcm  liabenlia  i  in  junctura  comitosilionis,  ut 
vcrsificator ,  cl  ante  polens,  corripiunt  illud  i;  \)TClev  libiccn ,  in  (pio 
illud  /  producilur.  —  Item  sumentia  cia  vel  tudo,  et  habentia  i 
ante  cia  vel  tudo,  corripiunt  illud  /,  ul  jusliliael  forliludo ;  prêter 
vnlitudo,  in  (juo  producilur  illud  t.  —  Verbalia'  in  en  desi- 
nenlia  ||  venicntia  a  verbis  prime  vel  quarte  conjugalionis,  ul  Foi.  71J  r- 
levamen,  lenimen,  et  venientia  a  verbis  tertie  conjugalionis  in  uo, 
ut  acumen,  producunt  penullimam;  sed  venientia  a  verbis  se- 
cunde  conjugalionis,  ul  do(unicn,cl  a  verbis lerlie  conjugalionis 
in  HO  non  dcsinenlibus,  ul  legimm,  rcgimen,  corripiuiil  penul- 
limam. —  liera  nomina  in  dis  desinentia.  a  nominibus  deri- 
vata,  ul juvenilis  et  senilis,  producunt  penullimam:  \)rclov pnrdis , 
inquo  breviatur:sed  adverbia  seu  |)arlicipialia  a  verbis  derivala 
corripiunt  peiuiiliiiiam,  ulferldis,  pcstilts. 

Ultima  sillaba  cognoscitur  uno  modo  :  unde  lalis  dalur  ré- 
gula :  Desinentia   m  ^  a  linaleni    producunt   sillabam,  ut  «///m; 


'  Los  rèfjles  données  par  Alexandre  {Doctrinal,  3°  pari.,  v.  [ts6-6ln  )  sonlbeaii- 
coup  plus  précises  el  plus  complètes.  L'uiitiiii  ilf  c  cliapilre  n'a  Irailé  cpie  les 
principales. 

-  aVerbaiia  in  ch  desinenlia.  .  .  corripiuiil  pi'niilluiiam.'» —  Ce  passajjo  est  1res 
alléré  dans  le  manuscrit  de  Laou  :ji^  l'ai  rectifié  à  r^iidc  du  mnnnscril  i.'j/iOa. 

•^  Cf.  Doctrinal,  3°  part.,  v.  (Jùiî-fi^o. 


106  CAPL'T  IX.  —  DE  RE  METRICA. 

prêter  ista  :  quia  cl  jmla  advcrbium;  et  casus  babentia,  ut  vir- 
Ijuhi  et  CntiUna,  quorum  finalis  brevialur.  De  casualibus  exci- 
[uuulur  ablalivi,  —  et  vocalivi  venientesa  noniinalivis  productis, 
ut  Enea;  et  monosillaba ,  ut  w/ [/<]',  quorum  finalis  j)rodu- 
citur;  et  prêter  greca  seu  barbara,  ut  manna,  pascha,  allcluia; 
et  nomina  elementorum  ut  a  et  k;  et  numeralia  desinenda  in 
ginta^  ut  triginla  et  quadraginta  :  quorum  finalis  indiflerenter 
ponitur. 

Monosillaba-  in  e  desinentia  producunt  finalem  sillabam, 
ut  me,  te,  se;  prêter  que  pro  et;  ve  pro  vel;  ne  pro  an;  et  sillabi- 
cata  adjectione,  ut  pte,  que  breviantur. —  Polisillaba  in  c  bre- 
viantur,  ut  mare  et  omne,  prêter  in  fine  diplongata,  ut  ?7mse,  et 
greca  in  fine  acuto  accentu  prolata,  ut  Libie,  Agathe;  et  prêter 
ablativum  quinte  declinationis,  ut  die,  tum  suis  corapositis,  ut 
hodie,  et  unuin  tertie  declinationis,  quod  estfame^;  et  quosdam 
ablativos  grecos,  ut  Aristotele  etErmogene;  et  vocativos  venientes 
a  nominativis  productis,  ut  Atride;  et  verba  secunde  conjuga- 
tionis,  imperativi  modi  et  singularis  numeri,  ut  doce;  et  ad- 
verbia  venientia  ab  adjectivis  secunde  declinationis,  mutata  o 
in  e,  ut  docte  et  pulcre  :  quorum  finalis  pi-oducitur.  —  De  ad- 
verbiis  excipiuntur  bene  et  maie,  que  breviantur.  Fere  aX  ferme 
indifferenter  ponuntur  et  secundum  quosdam  producuntur*. 

In  i  desinentia^  finalem  producunt  sillabam,  ut  legi;  prêter 
mihi,  ubi,  sibi,  ubi,  ibi,  quorum  finales  indifferenter  ponuntur; 
et  prêter  nisi  et  quasi;  et  dativos  et  vocativos  Grecorum,  ut 
Palladi  et  Filidi,  quorum  finalis  breviatur. 

Monosillaba*'  desinentia   in   o  producuntur,  ut  do,  sto.  — 


'     Versificatores  /(  pro  iiiillo  reputarunt. 

{Ductiiiial,  3"  partie,  v.  ig. ) 

'  Cf.  Doctrinal,  3"  paiL,  v.  G5o-()G7. 

^     Longum  poiic/rtmc,  f[Uoiiiamyrtwc('  di'dit  anto. 

(  Ibidem  ,  \ .  G 54 .  ) 

*     Ne,  nisicum  dobil  nn,  pio(luc._/('r»ic(juo,/e)'C(HK'. 

{lUdem,  V.  666.) 
^  Iliidcm ,  v.  ()68-670. 
''  Ibidem,  v.  671-67/1. 


GAPUT   I\.  —   DK  HE  MKTRIGA.  107 

Polisillaba  in  o  dcsinenlia  linalem  liabont  iiulifTcrciiler,  iil  Icgo 
elamo;  pra'ter  dativos  cl  ahialivos  .sonmdc  dctliiiatioiiis ,  ni 
domino  et  magislro,  quorum  liiialis  producilur  :  de  (|uibus  exci- 
piuntur  gerundia,  ut  amando  cl  le/rcndo,  quorum  liiialis  iiidillc- 
rcnter  j)onilur;ct  prêter  adverbia  similia  dativis  secunde  decli- 
nalionis,  ut  ianto  ol  quanto,  quorum  finalis  ])roducitur  :  de 
<piibus  excipiunlur  sero,  modo,  cilo,  (piorum  linalis  iiidillereiiler 
ponitur. 

In  u  ^  desinentia  finalem  producunt  sillabam,  ut  cornu. 

In  /'-^  littcram  desinentia  finalem  rorri|)iunt  sillabam,  u( 
anmud;  prêter  sol  et  /*//,  et  barbara  seu  greca  [in-'  cl  sillabam], 
ut  Michacl  et  Gabriel,  ||  quorum  finalis  producitur.  l'oi  7;)  v 

In  n'  lilteram  desinentia  finalem  producunt  sillabam,  ul 
Tilan  et  Peau;  \ircicr  au ,  forsan ,  forsitan ,  in  et  tenue n  ciim  suis 
romj)osilis,  ut  allamen ,  vcrumtamcn ,  et  corripientia  pcnultimam 
crcscentis  genitivi,  ut  nomen,  nominis,  et  carmen,  carminis,  que 
breviantur;  et  quedam  greca,  ut  Ilion,  quorum  finalis  bre- 
viatur. 

In  r'^  lilteram  desinentia  (inalem  corripiunl  sillabam,  ul 
pater;  prêter  monosillaba  in  ar.  ut  lar  et  par;  et  prêter  cwr  et 
fur;  aer,  etlier,ver  et  crater,  cpiorum  finalis  producitur. —  (iom- 
posita  nb  hoc  noraine  par  finalem  habenl  indiiïc renier,  ul  scpai- 
et  dispar. 

In  as^  desinentia  finalem  producunt  sillabam,  ul  piclas,  ma- 
jcslas;  prêter  greca  terminanlia  genitivum  in  dis^  ut  Pallas,  Pal- 
ladis;  et  greca  ])luralia,  ut  Troas,  (juorum  finalis  breviatur. 

In  es"^  desinentia  finalem  producunt  sillabam,  ut  Joce*; prêter 


'      /'prodiida  tliitur.  exci'|ilio  iiiill;i  |>.ir;iliir. 

{Doctriiml,  3"  pari.  .  v.  675.) 

-  Ibidem,  v.  Gbii-dyo. 

■'  Ms.  15469. 

*  Doctrinal,  3"  pari.,  v.  OS/i-Oqo. 

'  Ibidem,  v.  Ggi-Oyj. 

"   Ibidem ,  v.  698-700. 

"   Ibidem,  v.  701-71  i . 


108  CAPUT  IX.  —  DE  RE  METRIGA. 

pênes  et  es,  verbum  substanlivum  ;  et  greca  pluralia,  ut  Naïades; 
cl  corripientia  ])onulliiiiam  crescentis  genitivi,  ul  limes,  limilis, 
et  (lives,  divilis,  quorum  liiialis  breviatur.  —  De  corripieutibus 
|)enultimam  crescentis  genitivi  excipiuntur  ista  :  abies,  paries, 
Ceres  et  pes,  quorum  finalis  producitur.  —  Comj)Osila  ab  hoc 
nomme  pes  finalem  habcnt  indifférer)  1er,  ut  hlpes  et  tripes. 

In  is^  desinentia  finalem  corripiunt  silbd)am,  ut  patiis  et 
ignis;  prêter  velis  et  audis  cum  suis  conjugatis;  et  producentia 
pcnultimam  crescentis  genitivi,  ut  Samnis,  Samnitis;  et  plurales 
casus,  ut  omnis  et  votis;  et  monosillaba,  ut  vis  cum  suis  com- 
positis,  ut  quamvis:  quorum  finalis  producitur.  —  De  mono- 
siilabis  excipiuntur  ista:  is,  quis,  mis,  lis,  bis,  que  breviantur. 

In  os~  desinentia  finalem  producunt  sillabam,  ut  dominos; 
prêter  os,  ossis;  compos  et  impos;  et  greca,  ut  IlUos,  quorum 
finales  breviantur. 

In  us^  desinentia  finalem  corripiunt  sillabam,  ut  dominus; 
prêter  monosillaba,  ut  mus;  et  producentia  penultimam  cres- 
centis genitivi,  ut  tellus,  tcUuris,  et  virliis ,  virtutis ;  et  prêter  geni- 
tivos  quarte  declinationis  singularis  numeri;  prêter  nominatives 
et  accusativos  et  vocativos  jjlurales  ejusdem  declinationis,  ut 
manus;  et  quedam  greca,  quorum  genitivus  terminatur  in  odis, 
ul  melampus,  odis;  et  in  fine  diptongata,  ut  Olisseus,  quorum 
finalis  producitur. 

In  c*  iitteram  desinentia  finalem  producunt  sillabam,  ut  sic; 
prêter  lac,  nec,  donec  etfac,  quorum  finalis  breviatur;  prêter  hic 
et  hoc  que  finalem  habent  indifferenter. 

In  b,  J^,  g,  m,  p,  t  breviantur,  nisi  sincopa  vel  diptongus 
vel  positio  interveniat  :  posilio,  ut  leguiit;  diplongus,  ut  haudet 
«Mf;  sincopa,  ut  amat  pro  amavit. 


'  Doctrinal,  3"  pari.,  v.  713-718. 
^  Ibidem,  v.  719-722. 
'  Ibidem,  v.  728-729. 
^  Ibidem,  v.  679-080. 
'•'  Ibidem,  v.  076-678. 


CAPUT  X.  -    DE  RIIYTIIMICO   DICT AMINE.        10') 


CAPIIT  DECIMIIM'. 

DK    nilYTIlMlCO   DICTAMINE. 


Ad-  liabendam  rithmiri  didamliiis  nolitiam,  primo  vidcn- 
dum  est  quid  sit  ridimus  et  ex  qiiot  sillabis  distinclio  conslare 
debeaf,  et  ex  quot  dislinclionibus  clausula  sit,  et  ubi  sit  obser- 
vanda  consonanlia. 

Rilbiiius  II  est  consonans  paritas  sillabarmn  sid)  certo  numéro  Fol.  80  r 
comprehensarum.  —   Distinclio  débet  constare  ex  (pialiior  sil- 
labis ad  minus,  et  ex  xvi^  ad  plus. —  Ex  quatuor  ad  minus,  ut 
in  lioc  exemplo  : 

0  Maria , 
Vtrgo  pia, 
Stella  maris 
Nominaris. 

ex  XVI  nd  plus,  ut  in  hoc  exemplo  : 

Rex  (ukenitjain  celorum ,  ergo ,  fralres ,  gatideamus , 
Unctionem  ni  deorum  cuin  cessare  '  vidcamus. 


'  Thurol,  p.  453-457, a  publié  ce  chapitre  d'après  le  manuscrit  iS/iGa.  Il  fait 
remarquer  que  la  première  partie,  jusqu'à  caudatoriim  i-ilhinorum  alii  suiit  conti- 
nentes exclusiveuient,  a  été  imprimée  dans  le  recueil  de  MM.  Wright  et  naliiwcli, 
Relitjuiœ  anliquœ,  I,  3o,  Sa  ,  d'après  un  manuscrit  du  xiv' siècle  (hibliolh.  Cotton. 
Cleopatra,  B,  VI,  fol.  shi  v").  Il  ajoute  que  le  lexte  du  manuscrit  i.')'i(J3  est,  en 
général,  plus  correct  et  offre  d'autres  exemples.  —  Le  lexte  du  manuscrit  de  Laon 
diffère  quelquefois,  et  avec  avantage,  de  celui  du  manuscrit  i54Ga.  Je  n'indique 
que  les  principales  variantes. 

^   trDe  rithmis  tractaturi,  primo  videndum  est.  .  .  n  (Ms.  1 5/163.) 

^  Le  manuscrit  de  la  bibliothèque  Collonienne  porte  :  Ex  octo  ad  plus  ;  dans 
ce  cas,  cela  formerait  quatre  vei'S  au  lieu  de  deux. 

*  ff cessasse. n  (  Ms.  loiOa.) 


110        CAPUT  X.  —  DE   RHYTHMICO  DICTAMINE. 

Clausula  (Icbel  constare  ex  dnahiis  distinclionihus  ad  minus, 
ex  (|iiin(|U('  ad  plus.  Ex  duabus  ad  minus,  ut  in  predicto 
excmplo  :  Rcx  advenit,  etc.   Ex   quinque    ad   plus,  ut    in   hoc 

exemple  : 

Dives  emm  et  (Ulectus\ 
Inter  pares  preelec tus  ; 
Modo  gravât  me  senectus , 
Et  elate  sum  confectus  : 
A  dejectts  sum  dejectus. 

Sequitdr  de  consonantia.  —  Unde  sciendum  est  (|uod  si  pe- 
nultima  sillaba  distinctionis  proferatur  acuto  accentu,  conso- 
nantia  débet  servari  a  vocali  penultime  sillabe  usque  in  finem, 
ut  in  hoc  exemple  : 


Venerelur  Délia  castitalis  </■       _ 

Dimittantur  '  Veneris  gaudiafurt ■  -  -"-'•"■■^^^^^^^-■--^      wa. 

Nam  salutis  anime  hec  est  snblat^. V-'.------'''  ' 

nia  super  omnia  iwhis  est  noc 

Si  vero  proferatur  gravi   accentu ,  consonantia  débet  servari  a 


'  Ces  vers  sont  du  célèbre  Iniand  Hugues  Primat,  comme  rattestc  une  copie 
de  la  bibliothèque  Laurentienne,  décrite  par  Bandini.  —  La  pièce  a  160  vers. 
Dans  la  citation  faite  par  notre  grammairien,  il  y  a  un  vers  passé,  ce  qui  la  rend 
inintelligible.  —  Voici  les  dix  premiers  vers,  tels  qu'on  les  trouve  dans  une  bonne 
copie  du  xiii"  siècle  (ms.  16208  de  la  Bibliothèque  nationale,  fonds  latin, 
fol.  t35v"): 

Dives  eram  et  dile-, 

Inter  pares  preele 

Modo  curvat  me  senc 

Et  etate  sum  confe 

Unde  vilis  et  negle  >_,  iins. 

A  dcjeclis  sum  dejc 

Quibiis  rauce  soiiat  j» 

Mensa  {jravis,d€iis  le 

Quibus  amor  nec  affu-  ...-• 

Sed  horreudus  est  aspe-" 


Comitantur  Veneri  jjaiulin  furliva. 

(Ms.  i54f)3.» 


^  -•lolaliva.-:  (Ibid.] 


CAPUT  X.  —   DE   r.HVTlIMICo   DICTAMINK.        111 

vocali    jintcpenuhimt'    silhilx-     ii>(|ii('    ad     liiicni.    ni     iii    hoc 
excmplo  : 


Luctu  fessus ,  coufeclus  s 

Genu  trcvicns  lahanle  v 

Qiiaiii  sliiisiro  siiii  valus  g- 
Ntillo  c(ijn  polest  iui>' 


Licct  lamen  variarc  consonanteni,  ut  graviter  cl  pari  ter. 

RiTHMLs  DiviDiTDR.  —  Rithmoium  alius  monolongus,  alius 
diptongus  et  alius  triptongus. 

Monotongus  est  ^  quando  una  consonantia  servatur  in  Iota 
clausula,  ut  in  hoc  exemplo  :  Liictu  fessus ,  confectus  senio,  etc. 

Diptongus  ex  tribus  (it  niodis.  Primus  modus  est  quando 
duc  dislinctiones  concordant  simul,  cl  due  simul,  ut  in  hoc 
exeniplo  : 

0  Maiia , 
Virgo  pia , 
Stella  maris 
Appellaris. 

Secundus  modus  est  quando  médium  distinctionis  concordat 
cuin  niedio  allcrins  distinctionis,  cl  finis  ouni  fine,  ni  in  hoc 
oxem[)lo  :  Rex  advcmt  jam  cclorum ,  etc. 

Terlius  modus  fit  quando  due  distinctiones  vcl  plures  con- 
cordant, et  additur  cauda ,  ut  in  hoc  exemple  : 

Audi'  verbum  novitatis, 

Crcdas  tibi  et  est  satis  : 

Non  est  nostre  facultatis 

Solverc  corrigiam. 

Cauda  potest  constare  ex  septem  sillabis  ad  plus,  vel  ex  tribut 


'    'Monolongirs  csl  illi' quando  in  lola  clausula  non  est  nisi  una  consonanlia ,  ul 
in  lioc  oxenipl»  :  Dives  eraiii  cl  dilcclus,v  etc.  (Ms.  i  ô'iGa.) 

^     Verbum  andis  novitatis; 
Credas  illiiin  <'l  est  salis. 

(Ms.  ir./iCa.) 


112        GAPUT  X.  —  DE  RHYTHMIGO  DIGTAMINE. 

ad  minus.  —  Ex  s(3|)leni  ad    plus,  ii(   in  hoc  exemjdo  :  Solvere 
corrigiam.  —  Ex  tribus  ad  minus,  ut  in  hoc  exem|)lo  : 

Vidi  '  suh  altare 

Animas  cantare 

Plorantes. 

Tri[)tongus  fit  ex  tribus  modis.  Primas  modus  est  quandodue 
dislinclioncs  concordant  simui  et  due  simul,  et  addilur  cauda, 
lit  in  lioc  exemple  : 

Cunctis  piikrior  piiella , 
Clara  fulgens  velud  Stella, 
Sua  '  car  a  de  persoua 
Michi  dedil  paiera  doua 
Unde  mullum  gaudeo. 

Secundus  modus  est  quando  médium  distinctionis  concordat 
cum  medio  alterius,  et  finis  cum  fine,  et  additiir  cauda,  ut  in 
hoc  exemple  : 

Quajn  dictamen  sit  décorum  cnneti  rithmicum  videmus  : 
Ut  concédât  rex^  polorum  nobis  illud  Jlagitemus 
Ex  toto  pectm'e. 

Tertius  modus  est  quando  due  distinctiones  in  tribus  Jocis 
conveniunt  simul,  ut  in  hoc  exemple  : 

Serpens  dirus  Irislahatur  quoniam  '  corruerat, 
Sparsit  virus  quofedatur  homo  qui  splenduerat. 

Caudatorum  rithmorum  alii  sunt  consoni ,  alii  dissoni.  Con- 


'   Eli  marge  du  manuscrit  de  Laon,  on  Ht,  écrit  par  une  main  du  mémo  temps, 
un  autre  exemple  qui  doit  être  la  suite  du  premier  : 

Mors  cepit  clamare 
Vidons  arma  gestare 
Gestantes. 

-      Sua  clnra  de  persona. 

(Ms.  15462.) 

^  rc  rex  celoru  m .  w  (  Ihid.  ) 

"  «quoniam  carucrat."  {Ibid.) 


CAPUT   X.  —   \)V.   miVTIlMICn   DICTAMINE.        11.'^ 

soni   sunl   quando  |(liie|   raude  roncordaiil   in  line,  til    iii  hoc 

exemple  : 

Ciinclis  ptilrrior  pitclld 


Lndv  uiiill  1(111  ffdudet), 
Vilis  eram;  nunc  siiui  forlis  : 
Jdui  contompuo  iniiuis  innilis ; 
Vclud  Ico ,  corde  tuto , 
Ire  quidem  sine  scuto 

Juin  in  hostes  audeo. 


Dissoni  siint  (juando  caude  non  concordant,  ut  iii  Iioc  ox- 

einplo  : 

Aaron  '  virgam  \jpro]tulit  duram 
Que  Jloreiis  contra  nalnram 

Est  porta  celi , 
Semper  païens ,  semper  claiisa , 
Nostre  vite  fuit  causa 
Virgo  Maria. 

Item  caudatorum  rilhmorum  alii  sunt  concidcntcs  -,  alii  non 
concidentes.  Concidentes  sunt  quando  distinctiones  sequenlis 
clausule  concordant  cum  caiida  antecedentis,  ut  in  hoc  exemple  : 

Vale  ^  doctor,  Jlos  doctorum  , 
Gemma ,  decus  clericorum  ; 


'      Aai'oii  vii-jfa  que  liilil  (liii';im 
Ciini  flor-p  iiiicpin  coiilra  natiiram, 

Est  porta  celi , 
A  perla  ininquain.  sod  semper  clausa, 
Nostre  salulis  exlitit  causa 
Virgo  Maria. 

(Ms.  i546a.) 

Le  manuscrit  lôAGa  donne  :  coniinentes  ;  non  conlinenles. 


Vale,  grate  flos,  décorum 
Gemma ,  decus  laycorum  : 
Cetum  vincis  nam  proborum 

Disserendo. 
Cunctos  vincis  opponcndo  ; 
Cunctis  prees  in  solvendo. 
Et  de  te  niilia  perpendo 

Nisi  booa. 

(Ms.  i:,Uf,3.) 


11^        CAPUT  X.  —  DE  RHYTHMICO   DICTAMINE. 

Cetiiin  vincis  nain  proborvm 

Rilhmicando. 
Citnctos  vincis  crmqxmoido , 
Cunclis  .spes  es  in  solvendo , 
El  de  le  mdla  perpendo 

Nisi  bona. 

ÎVon  •  concidentcs  sunt  quando  due  distinctiones  concordant,  ul 
in  hoc  exeniplo  : 

Aaron  virgam  \^pro^tulit  duram 
Que  jlorens  contra  natuiwn,  etc. 

Rithmorum  alii  sunt  transformât!,  alii  equicomi,  alii  orbi- 
culati,  alii  serpentini. 

Transformatisunt  quando-  sequens  distinctio forma tur  a  fine 
secunde  distinctionis,  ut  in  hoc  exemplo  r 

Jhesu  Xpiars ,  miserere  ; 
Fac  me  digne  penitere. 
Penitere  fac  me  digne. 
Ne  eterno  crenier  igné. 
Igné  tangar  ne  elerno , 
Regno  fnii  fac  superno. 

Equicomi  sunt  quando  prima  et  secunda  distinctio  ciausule  pre- 
cedentis  concordant  cum  prima  et  secunda  sequentis  ciausule  ; 
tertia  et  quarta  precedentis  ciausule  cum  tertia  et  quarta  se- 
quentis, ut  in  hoc  exemplo^  : 

Xpi(TTS,  reœ  el  paslor  bone , 
Tu  me  ^  tollas  ab  agone  ; 
Vohintate  cum  paterna 
Régna  '  miclii  da  superna. 


'   «Non  concidentos.  .  .    contra  )iaUiiamr>  uiauijup  ilaiis  lo  manuscrit  ibl\6'?.. 
-   tr .  .  .quando  sequens  dislinclio  lian^fornialur,  ul  in  hoc  exetnplo.^'  (Ms.i5/i62.) 
^  cttertia  et  quarta.  .  .   ut  in  hoc  exemplo?)  manque  dans  le  manuscrit  10^62. 

^     Cum  me  toiles  ab  agone. 

(Ms.  15463.) 

°     Michi  régna  da  superna. 

[ibidem.) 


CAPl'T   X.  —  \)\-:    lUIVTIIMh.O    DICTVMLNE.        115 

In/fiiid  rrx  :  Si  cinn  (Irnconc 
Puînés  finnn  ralioiic , 
Reg-nn  dabo  aempitcrna. 
Si  non  ,  ibis  nd  infcnia. 

Orhiciilati  sunt  (juandn  prima  distinctio   et  ([uaiia  coiicnidaiif 
simili,  (^t  sociinda  ol  lorlia  siimil,  iil  in  liocc\orii|)lo  : 

Xpt(TTS  ,  re.v  et  paslov  bonc, 
Voluntate  cum  patenta 
Régna  niiclti  da  superna  ; 
Tu  me  tfdlfis  ab  agone. 

Et  nota  fjnod  in  lioc  jjcnerc  ritlnnoruni  polcst  esse  (lis|)aritas 
sillabaruni.  ita  (juod  prima  distinctio  sit  par  (piarle,  et  secunda 
tertie  similis,  ut  in  hoc  exemplo  : 

Gaudeat  '  festivitas 
Advenisse  Salralorem 
Seciili  renovatorcui 

Quod  adest  liumilitas. 

Serpentinisunt  quando  lerlia  et  quarta  distinctio  precedentis 
clausule  concordant  rum  tertia  et  quarta  sequentis  clausule,  ut 
in  hoc  exemplo  : 

Régi  iiato  gralulenmr  ; 
Ipsum  pie  veneremur, 
Nam  ejus  veneratio 
Nobis  est  consolât io. 
Serpens  dirus  nos  peremit  ; 
XpKTTvs  pins  nos  redemil , 
Cujus  liumi/ialio 
Nobis  '  est  consolatio. 


'     Gaudeas  gentilica. 

Ms.  lôAG'î.  —  riiiinit  (p.  '157)  a  coirifj»'  ce  dcrnior  mot  cl  mis gentilitas. 

-  En  interligiip,  on  lit  dans  lo  rnaiiiiscril  de  liaon  :  vel  exullalio.  C'est  io  loxto  du 
manuscrit  16/169. 


1ir>  CAPUT   XI.  —  ni'    DICTAMLNE. 


CAPOT  LNDECIMUM. 

DE  DICTAMIIVE  IN  SOLUTA  OMTIOISE. 


Dic'lainen  ^  est  ad  unamqiiamque  rem  congrua  et  décora  lo- 
cutio;  et  dicitur  dictamen  a  dicto,  as,  quod  est  frequentativum 
hiijus  verbi  dico,  cis  :  nam  hec  scientia  maxime  in  exercitatione 
consislit. 

Tria  in  omni  exaculo  dictamine  requiruntur  :  scilicet  elegan- 
tia,  compositio  et  dignitas. 

Elegantia  est  que  facit  ut  locutio  sit  congrua,  propria  et  apta. 

—  Compositio  est  dictionum  comprehensio  equabiliter  perpo- 
lita.  —  Cavendum  est  ne  multas  et  inordinalas  ponamus  ceie- 
bres  dictiones  ut  célèbre  studium  maxime  proficiat.  Similiter 
mullarum  dictionum  longarum  frequentia  est  vitanda,  ut  ex 
celebritate  studiorum  magnam  commoditatem  sapientes  conse- 
quanlur.  —  Prelerea  omnis  species  metrica  et  rithmica  est  vi- 
tanda. —  Dignitas  est  que  ordinem  exornat  et  pulchra  varietate 
distinguit. 

Vicia  compositionis  sunt  sex  a  Tullio  assignata.  Primum  est 
crebra  vocalium  collisio,ut  main  aida  amatcrtmen.  —  Secundum 
ejiisdem  littere  assiduitas,  ul  soleas  insola  non  sacras  Jaciebat  suas. 

—  Tertium  est  assiduitas  dictionis,  ut  cujiis  ralionis  ratio  non 
cxlat  rationi,  non  est  ratio  probare  Jidcm  ratiom.  —  Quartum  est 


'  Ge  chapitre  De  dictamine  a  clé  inspiré  par  celui  de  Sponcius.  (Voyez  Appen- 
dijc  1.)  11  en  diffère  cependant  d'une  manière  sensible.  La  rédaction  du  manu- 
scrit i5i63  s'écarte  aussi  beaucoup  de  celle  du  manuscrit  de  Laon,  et  se  rapproche 
davantage  de  celle  de  Sponcius ,  sans  cependant  se  confondre  avec  elle.  Je  crois 
devoir  la  reproduire  en  entier  dans  VAppendix  iv. 


GAPUT  XI.  —  DE  DICTAMINE.  117 

siniiliter  verborum  cadeiilium  ullra  (|iiam  ileroal  consimilis  ter- 
iiiiiialio.  lit  itipmk's  staulrs.  InrriiiKnilcs ,  roci/crdiitcs.  —  Ouinluiu 
est  verhoruiii  iiiconvoniciiler  (ransjeclii»,  ut  nulhi  inulicrum  est 
vir.  —  Sexlum  est  longa  verborum  conlinuatio.  ut  s;i'[)c  in 
auctoribus  repcrilur.  —  Moderni  doctorcs  addiderunt  quod  si 
dictio  desinit  in  m,  raro  soquens  diclio  incipiat  a  vocab,  ut  ani- 
mum  anxiam  amo,  et  bomim  aipium  einn.  —  Curn  ulfiuia  sillal)a 
prime  dictionis  pers  desinit,  minus  apte  inchoat  subse(jU(!ns  ea- 
dem  littera,  et  vitanda  est  superstridcns  et  ru|;osa  consonantia 
lillerarum,  (jiiando  j)recipue  iaciunt  in  .s  et  .r.  ut  c.r  sorte;  et 
ars  sluihorum,  rii'ex  Aerxes. 

Prosa  est  oralio  le^ji  mctricc  vel  rithmice  non  subjecta  ;  et 
dicitur  n prosoit ,  quod  est  longuni.  quia  potest  ad  libitum  dicta- 
toris  elongari. 

E|)istola  est  legatio  litteralis  absentis  persone  mittentis,  plene 
signilicans  voluntatem  ;  et  dicitur  ab  epi  quod  est  super,  et  slolon 
quod  est  missio  :  inde  epistola,  quasi  supcrmissio,  quia  super  in- 
tentionem  mittentis  gerit  officium  nuntiab\ 

Partes  inte^^rales  epistole  sunt  quinque,  sciHcet  :  salulatio. 
exordium,narratio,  pelitio,  conclusio  :  ex  hiis  vero  quedam  ina- 
gis  intégrant,  quedam  minus. 

Salutatio  est  limen  epistole,  tam  noniina  quani  mérita  perso- 
narum  cum  mittentis  aflectione  declurans. 

Exordium  est  oratio  ad  reliqua  adduceris  animum  et  prepa- 
rans  auditorem.  —  Narratio  est  rerum  gestarum  vel  ut  gestarum 
expositio.  —  Petitio  est  oratio  (jua  fieri  vel  non  fieri  aliquid 
postulat  intentio  destinantis,  —  Conclusio  est  oratio  terminalis 
per  (juara  ostenditur  quid  commodi  ||  sequatur,  si  pelitio  fuerit  Foi.  Si  >■ 
exaudita,  vel  quid  incommodi  si  fuerit  neglecta. 

Si  (|ua  vero  predictarum  partiuni  in  epistola  componenda  de- 
fuerit,  vel  perfeclio  epistole  prejudicet  assumptam  materiam, 
nec  causa  undique  rationibus  fulcialur,  [tune'  est  inq)erfecta]. 


En  marge,  d'une  main  du  temps. 


118  CAPUT  X[.  —  DE  DIGTAMINE. 

Stemma  est  secundum  in  génère  propositiim;  materia  est 
plena  et  artificiosa  ordinalio  eorum  que  in  stemmato  [)ropo- 
nuntnr. 

Slilus^  est  modus  agendi  secundum  naturam  personarum. 

Distinctio  est  unius  clausule  in  integrum  membruni  dictiones 
digna  ordinatio  connectens,  et  summam  a  cuncta  dubitationc 
expediens. —  Hiijus  species  sunt  très,  scilicei  coma,  colum  et 
periodus. 

Goma'^  est  distinctio  suspensionem  in  se  habens;  in  ea  tamen 
sententia  non  est  omnino  perfecta. 

Golum  est  distinctio  que  posset  usque  per  se  stare,  sed  ad 
hoc  dependet  intentio  dictatoris. 

Periodus-'  est  distinctio  totius  clausule  finita. 

Exemplura  trium  dislinctionum  poterit  esse  talis  :  Inter  cèleras 
virtutes  caritas  obtineat  principatum  :  nain  est  ipsa  virtutum  cetera- 
rum  jmssessio,  in  qua  est  commercium  (?)  illarum  prima  pulcritudo. 

Subdistinctio"  est  membrum  clausule  sensum  completum 
ambiguum  dirimens  in  ultimum. 


'  On  distinguait  alors  trois  sortes  do  stilus,  c'est-à-dire  trois  manières  d'ordon- 
ner les  mots  dans  la  phrase,  au  point  de  vue  de  l'harmonie  :  i°  le  stilus  Gallicus 
seu  Aurelianensis ;  2"  le  stilus  Tullianus;  3°  le  stilus  romane,  curie.  Dans  la  pre- 
mière, les  mots  étaient  rangés  d'après  des  lois  nouvelles  qui  résultaient  de  l'in- 
venlion  des  spondées  et  des  dactyles  accentués  {per  imaginarios  dactilos  et  spondées). 
—  La  seconde  avait  pour  hase  la  métrique  classique.  —  La  troisième,  plus  facile 
(Ml  apparence  que  les  deux  autres,  reposait  sur  des  prescriptions  très  complexes 
{nos  vero  secundum  auctoritatem  romane  curie  procedemus ,  quia  stilus  ejus  cunctis 
planior  videtur).  M.  Thurot  les  a  données  (p.  i83)  d'après  un  manuscrit  du 
xiv'  siècle  (n°  1^089  de  la  Bibliothèque  nationale),  dont  l'autour  devait  être  un 
Florentin. 

-  Tout  ce  paragraphe  sur  les  pausatioues,  comme  on  les  appelait,  se  retrouve, 
sous  dos  formes  différentes,  dans  beaucoup  de  traités  De  diclamine.  (Cl.  Thurot, 
p.  /107-/117.)  Cependant,  si  l'auteur  avait  voulu  se  conformer  à  l'ordre  adopté 
dans  le  Doctrinal  (3'  part.,  v.  79^1-806),  il  l'aurait  placé  à  la  suite  ilu  cha- 
pitre Mil,  De  accentibus. 

^  ff.  .  .  Coma  fit  quando  oratio  est  suspensiva,  et  colum  quando  perfecta  est 
oratio;  periodus  autem  quando  nichil  illi  sententie  potest  addi.»  (Ms.  10929, 
w"  siècle,  Biblioth.  nat.)  Voyez  Thurot,  p.  4i6. 

''  L'auteur  modifie  le  sens  attribué  au  mot  suhdistinctin  par  Isidore  de  Sévillc 
{Orijr..  1,  19),  et  semltlo  adopter  l'interprétation  di-  Pierre  Hélie.  Cependant  il  ne 


GAPUT   \l.  —  l)K   DIC.TVMINK.  119 

Clansula  est  |)luriiiiurmii  iiicrnhrorMiiii  coiilimiatid.  uinhilum 
perfet'le  senteiitio  apprcluMult'iis. 

Punctuin^  est  sigmiiii  segregans  intellectus,  et  spiritum  re- 
creans  prolatoris;  vfl  |)iincliiiii  est  signum  scriptuni  quod  con- 
venit  dittioni. 

Cursus-  est  vcrborum  elegantia  vocuni  dulcedinem  cxliibens 
audlcnti;  vel  cursus  est  verborum  couipositio  le[)ida  et  suavis. 

Ulflnio  autem  direndum  est  quod  scx  principaliler  conside- 
rarc  débet  oniuis  diclalor,  scilicet  [ista  predicla  :  stikim,  dis- 
tinctionem,  subdislinctionenj ,  clausuiam  ,  puncluni  et  cursum; 
débet  preterea  servare]  ordinein  convenientem,  apponere  verbo- 
rum intellectiirn,  [cognoscerej  mores  bouunum,  consueludincs 
terrarum,  et  (juomodo  possit  salisfacere  voluutati  mittentis.  — 
Preterea  si  diclalor  desiderat  perfectus  esse,  necesse  est  ut  sciât 
cilo  et  acute  materiam  et  ea  que  conveniunt  materie  invenire, 
dictare,  et  ordinate  disponere,  graviter  et  venuste  pronunciare, 
et  pcrpetuo  mcminisse,  suaviter  eb)qui  et  ornate. 


parle  pas  de  la  tnedia  distinctio.  — Tout  ce  passage  est  trop  laconique,  et  peut-èlce 
y  a-t-il  une  lacune  dans  le  manuscrit.  —  Du  reste,  sur  la  question  des  pauses  et 
(le  la  ponclualion,  il  n'y  a  jamais  eu  un  accord  parlait  au  moyen  âge 

'  tfPunctus  est  quidam  terminus  divisivns  per  quom  dislinclioncs  universe  da- 
rescunt.r  (Boncoiiipajjrms,  xiii"^  siècle,  ms.  SGô/i,  Bihiiolli.  nat.)  Cl.  Tlnirot , 
p.  l\x',\.  —  Ou  lit  dans  le  Quintilim  ms.  de  la  bibliothèque  de  (iarcassonne,  à  la 
lin,  ces  deux  vers,  écrits  en  iâ53  par  Tévèque  d'Arras,  Jean  .loull'roy  : 

Preminet  eloquio  mirnndtis  Qiiintilianus 
fhtem  bene  piinclantis  eut  voneranda  manus. 

•  (if.  \\lfip)')i(liri>  n"  I. 


120       CAPLÎT  XÏI.  —  DE  VERBORUM  SPECIERIJS. 


CAPUT   DUODECtMUM. 

DE  VKniîORlJM  SPECIEBUS. 


S|)ecies\  ut  quidain  diciint,  est  elcmentalis  composilio  per 
(|uam  fit  priiiiitivi  vel  derivalivi  tlistinctio;  vcl  species  est  dcri- 
valivi  proprietas  ab  aliquo  vel  a  nullo. 

Specierum  verborum  alia  sunt  primiliva.  ut  amo;  alla  deriva- 
tiva,  ut  mna.sco.  — ■  Species  derivatorun»  verborum  sunt  novem, 
scilicet  incboativum,medltativum,frequentativum,  diminutivuni, 
denominativum,  verbale,  adverbiale,  desiderativum  et  proposi- 
lionale. 

Inchoativum-  verbuni  est  id  (juod  significat  id  quod  suum 
primitivuuî,  cum  inclioo  verbo,  ut  aniasco,  id  est  inclioo  amare, 


'  L'auteur  s'est  inspiré  <lu  livre  VIII,  72-80,  dePriseien.  —  Ce  cliapitro  manque 
dans  le  manuscrit  1 6/463;  on  y  trouve  seulement  les  deux  paragraphes  qui  con- 
cernent les  verha  inchontiva  et  les  verba  îneditativa  ;  ils  sont  placés  au  milieu  des 
Regulœ  inlm'cisœ,  de  verbis,  et  le  texte  est  différent  de  celui  de  Laon. 

^  «Omnia  verba  inclioativa  significant  inclioationem ,  et  omnia  formautur  a  se- 
cunda  persona  sui  priuiitivi  presentis  temporis,  singularis  numeri,  addita  co,  ut 
amo,  aman,  addila  co,  fit  ainasco;  lego,  legin,  addita  co,  fil  legisco ,  et  sic  de  céle- 
ris. —  Ad  cognoscendum  verha  inchoativa  datur  docfrina  :  Remota  co,  si  remanet 
verbum,  est  inchoalivuui;  si  non  remanet  integrum,  non  est  inchoativum. 

«Verba  medilaliva  signilicant  meditalioncm  circa  rem  sui  primilivi,  ul  lecturio, 
id  est  medilor  légère;  esurio,  id  est  meditor  esse  vel  comedere;  parturio,  id  est  me- 
dilor  parère.  —  Item  omnia  medilaliva  sunt  neutri  generis,  et  omnia  carent  pre- 
teritis  et  supinis  et  bis  que  formantur  ab  eis,  et  habent  presens  lempus  et  omnia 
que  formantur  a  presenli.  —  Item  omnia  meditativa  sunt  quarte  conjugalionis,  et 
omnia  formantur  al)  ultimo  supino,  addita  7-io,  ut  lectum,  leciu,  addita  rio,  fit 
leclU7'io ;  edo ,  esnm,  esu,  addita  rio,  fil  esurio;  pari»,  parliim ,  partit ,  nddila  no, 
ûl  parturio,  et  sic  de  céleris.  Sed  si  inveniatur  ab  hoc  verbo  esurio ,  esurivi  prete- 
rilum,  dicimus  quod  non  est  conirarium.  Tamen  dicil  Priscianus  se  non  invenisse 
taie  preteritum,  vel  forsilan  Iradidil  oblivioni.n  (Ms.  iôAOq,  fol.  160  v°,  1"  col.) 


CAPUT  \ii.  —  !)[•  vKnr.ourM  si'ecifjujs.     i^i 

ei  fervescu,  id  est  mrliou  Icrvero  ;  rt  oiiiiiia  \('rl)a  iiiclioativa  Fol.  «i  r'. 
desinunl  in  sco  et  suiit  ||  neulri  jjciicris.  Diciiul  (amen  ([uiciaiii 
cjuod  sumant  gênera  siioruni  verhoruni  j)riniilivorum,  et  omnia 
sunt  k'rlie  conjugationis.  el  carenl  preterilis  j)erfectis  et  hiisque 
l'urmantur  ab  cis;  cl  lornianfur  a  secunda  pcrsona  sui  presentis 
indicalivi  niodi,  addita  co,  ut  amas,  amasco;  prêter  ho,  huis, 
((uod  cuni  deberet  facere  liiasco,  facit  liisco.  —  Et  nota  quod 
omnia  verba  desinentia  in  sco  su  ni  inchoativa,  et  remota  co  re- 
njanebit  secunda  persona  sui  |)resentis.  —  Omnia  verba  desi- 
nentia in  .SCO  suni  inclioaliva.  prêter  ist;i  :  cresco,  corusco,  com- 
pesco,  conquisco.  disco.  dispesco,  sasco.  fusco.  fj^lisco,  nosco,  posco, 
quiesco  et  suesco. 

Medilativum  fst  |  id  |  (piod  sijpiificat  id  rpiodsuum  primitivum 
cum  mcdilor  verbo,  ut  lecturio,  id  est  medilor  lejjere,  et  (inuiUino, 
id  est  nieditor  amare.  Et  onniia  medilativa  desinunt  in  no  et 
formanlur  ab  ultimo  supino,  addita  )-io,  ul  leclum,  leclu ,  ad- 
dita  no,  lit  leiluno:  et  onmia  sunt  (piartc  ronjujjationis,  et 
Tarent  preteritis  perfectis  [et  biisj  que  lormantur  ab  eis;  jjreter 
esurio,  quod  facit  eswnW,  et  parliirio,  quod  ïdcit  parturivi ;  et  sunt 
neutri  generis.  Quidam  tamen  dicunt  quod  omnia  sumant  pn;- 
terita  suorum  priniitivorum.  sicul  incboativa. 

Frequentativiini  est  id  verbuni  (|uod  signdicat  id  quod  suum 
primitivum,  cum  frcqiienler  adverbio,  ut  leclito,  id  est  fré- 
quenter lego  ;  ciirso,  id  est  fréquenter  curro.  Terminaliones 
frequentativorum  verborum  sunt  sex  :  in  to,  vd  in  so,  in  .ro,  in 
xor,  in  sor,  et  in  or,  scd  raro  in  or:  cl  formanlur  j)b'rumque 
frequentaliva  al)  iillinio  supino,  miilata  u  in  o  \r\  in  or,  ul  cloc- 
tum,  (Joclu  lit  (locto,  doclas;  et  visum ,  visu  fit  vîso,  l'isns;  et 
nexum,  nexu  lit  ne.vo,  ncxas;  et  secuUmi,  scculu  fit  scclor,  sccln- 
ns;  et  versum,  vcrsu  fit  versor,  vcrsaris. 

Desiderativum  verbura  est  id  quod  significat  idem  ([uod  suum 
primitivum  cum  desiderio,  [ut]i?iV/eo  CMm  dcsiderio  :  mo.  Et  omnia 
desiderativa  desinunt  in  so,  et  formantin-  ab  ulfinn)  supino, 
mutata  u  in  o,  ul  visiim,  visu,  u  in  o,  lit  nso ,  visis.  Onando(pie 
formantur  a  secuiubi  persona  sui  prcsciilis  inchralivi  modi,  [ul 


122        CAPIT   \II.  —  DE  VKIUÎOnUM   SPKCIKBUS. 

capio,  is,\  iiuitala  ts  in  es  et  addilu  so,  iil  capcsso;  et  omnia  sunt 
lertie  conjtijjalionis;  et  omnia  habent  preterila  et  suplna  ad  mo- 
dum  quarte'  conjujjationis  :  yn'cler  cupesso ,  Jaccsso ; pinso ,  pinsut , 
pinsum;  queso  non  habet  in  usu  nisi  qiieso,  quesumus;  viso  dat  vm 
et  non  habet  su|)iniim  causa  differentie  sui  primitivi  video.  — 
De  génère  nibil  dieitPriscianus;  sed  quidam  dicuntquod  servant 
gênera  suorum  priraitivorum. 

Diminulivum  verbuni  est  id  quod  significat  idem  quod  suum 
primitivum  cum  parum  adverbio,  et  desinit  in  la,  ut  sorhillo, 
id  est  parum  sorbeo;  et  formatur  a  verbis  secunde  conjuga- 
tionis,  a  secunda  persona  sui  presentis  indicativi  modi,  mu- 
tata  e  in  i,  et  s  in  /,  et  addita  lo,  ut  sorbeo,  sorbes-  fit  sorbillo; 
et  forma[ntur  quedam]  a  verbis  tertie  conjugationis,  a  secunda 
persona  sui  presentis  indicativi  modi;  et  omnia  debent  esse 
usitata  a  magistris. 

Denominativum  verbum  est  id  quod  a  nomine  derivatur,  ut 
a  pâtre,  patrisso.  Et  est  sciendum  quod  nomina  neutra  tertie  de- 
clinationis,  ||  desinentia  in  eris  in  genitivo  singulari,  potius  for- 
mant de  se  verba  quam  ipsa  formentur  a  verbis,  ut  a  sidus, 
sideris,  derivatur  sidero,  sidéras,  quod  non  est  in  usu  :  in  com- 
positione  invenitur,  ut  desidero,  desideras^. 

Verbale  verbum  est  id  quod  a  verbo  derivatur  et  non  habet 
aliquid,  ut  albo,  alhas  :  et  derivatur  olbico,  albicas,  et  albeo,  al- 
bes;  et  candido,  candidas,  et  candeo,  candes.  Et  est  sciendum  quod 
verba  prime  et  secunde  conjugationis  concidunt  in  eamdcm  si- 
gnifirationem.  Verba  secunde  conjugationis  derivantur  a  verbis 
prime,  ut  denseo,  denses,  a  denso,  densas;  cldureo,  dures,  a  duro. 


'    Vel  tertie  :  en  marge,  d'une  autre  main  contemporaine. 

-  Cette  règle  manque  de  précision;  il  y  a  des  verbes  diminutifs  qui  viennent  de 
la  i"  conjugaison  :  cmitillo  vient  de  canlo  (à  moins  qu'on  ne  le  fasse  venir  de 
cano,  supin  cantum,  comme  le  veut  Madvig,  Gram.  Int.,  S  197);  Priscien  (VIII, 
XIV,  76)  fait  venir  garrulo  de  garrio,  cpii  est  de  la  h'  conjugaison;  comme  exemple 
de  la  troisième,  il  donne  :  cavillopro  calvillo,  venant  de  cnlvo,  calvere. 

^  C'est  l'étymologie  donnée  par  Feslus  ;  trDesiderare  et  considernre  a  sideribus 
dici  cerlum  est.» 


CAPUT   \ll.  —  DK  VEHKOIUM   SPKCIKBIJS.        |-2;{ 

duras.  Et  nota  ([iiod  isla  verba  <jiu'  sunt  prime  ('onjii|fa(ioiiis 
suiif  activa,  et  illa  que  sunt  sccniulc  coiiiiifTalionis  sunt  iiciitra. 

Adverbiale  vcibum  est  id  (jiiod  ab  adverbio  derivatur,  ut  a 
cras,  crastino,  crastifi((s:  et  a  pcrendie,  perrndnio,  pei^endinas. 

I^'i'|)Osilioiiab'  verl)um  est  id  quod  a  |)re|)Ositione  derivatur, 
(il  ab  in  derivatur  m//'o.  tnlnis:  cl  n  super,  supcro,  siiperas. 


124       CAPUT  Mil.  —  DE  AGCENTIBUS. 


CAPUT  TERTTUM  DECIMUM. 

DE  AGCENTIBUS. 


De  accentibus  traclaturi,  priuio  videamus  (jiiid  si(  accciitus', 
unde  dicatur  et  quot  sint  accentus'-. 

Accentus  est  regularis  modulatio  vocis  facta  in  significativa 
j)rolntionc.  —  Accentus  dicitur  ab  accutio ,  onis ,  (.^uod  compo- 
iiitur  ab  ad  et  cano,  carus,  eo  quod  una  sdlaba  acuitur  et  can- 
tatur  ad  aliam^.  Accentus  quoque  dicitur  ténor,  a  tenendo,  eo 
quod  tenemus  sillabam  in  prohitione^ 

Accentus  sunt  très,  scdicet  :  acutus.  c'ravis  et  circunillexus^. 


'  Cf.  Priscien,  De  accentibus,  II,  .5. 

-  ffDe  accentibus  traclaturi.  .  .  et  quot  sint  accentus*)  manque  dans  le  manu- 
scrit 10^62. 

^  Thurot,  p.  3g3,  donne  la  définition  de  Pierre  Hélie  (xii^  siècle)  et  sa  triple 
division  des  accents  (qui  sont  adoptées  par  notre  auteur).  Il  fait  remarquer 
toutefois  que  ses  préceptes,  qui  sont  d'ailleurs  conformes  à  ceux  de  l'antiquité,  ne 
contiennent  rien  (sauf  la  définition)  qui  soit  relatif  à  l'accent  circonflexe,  et  il  a 
peine  à  croire  qu'il  ait  été  en  usage  de  son  temps.  —  Ce  doute  est  levé,  pour  le 
xiii'  siècle,  par  le  texte  du  manuscrit  de  Laon,  joint  à  celui  du  manuscrit  1  5469. 

*  f Accentus  dicitur  ab  accutio...  in  prolalionen  manque  dans  le  manuscrit 
15462. 

^  La  théorie  qu'Alexandre  adopte  est  différente  de  celle  de  Pierre  Hélie  et  de 
celle  de  notre  auteur  (Doctrinal,  3"  part.,  v.  73o-77'j),8i  nous  nous  en  rapportons 
au  texte  donné  par  Tliurot  (p.  StjU  et  suiv.)  :  cependant  les  textes  ne  sont  pas 
d'accord  sur  des  points  importants.  —  Thurot  fait  dire  à  Alexandre  : 

Accentus  normas  legitur  posuisse  vetustas; 
Non  tamen  lias  credo  servandas  tempore  nostro. 

Est  gravis  accentus 

Est  circumflexus  {jravis  in  primo  ;  sed  in  altum 
ToUitur,  inque  {;ravem  recidit;  nunc  cessit  ab  usu. 


Mais  le  manuscrit  l'i-jdô  (xiii^  siècle)  et  l'édition  de  Bertold  Rombolt,  imprimée 


CAIHT   Mil.  —  DE  ACCENTIBLS.  12Ô 

Accentus  arutiis  rst  illc  i|iii  mripil  a  gravi  ol  tendit  in  aru- 
tiiiu  et  ibi  liiiitur. 

Gravis  est  ille  (|iii  incipit  ab  ariitu.  et  tendit  in  gravem.  et 
i!)i  linitur. 

[Circumflexus  •  t\<;t  ille  (|ui  incipit  a  gravi  et  tendit  in  acutum 
et  rursus  circumtlectitur  in  gravem,  et  illio  morando  finitur. 
ut  dos.  ] 

Nunc  restât  videre  quibus  regulis  et  quo  accentu  sit  unaque- 
quc  sillaba  proferenda.  Ad  quod  scienduni  est  quod  dictionuni 
alia  monosiliaba  [est],  alia  bisillaba,  alia  trisillaba,  et  ultra. 

De  monosillabis  dictionibus  datur  talis  régula-  :  Monosiliaba 
dictio  habens  vocalem  naturaliter  longam  circumflectitur,  ut  dos, 
spes;  si  habuerit  vocalem  naturaliter  brevem.  sive  longam  posi- 
tione,  sive  non,  aruitur. 

De  bisillabis  dictionibus  [talis' datur  régula]:  Si  penultima 
fuerit  longa  naturaliter,  et  ultima  brevis.  penultima  circumflec- 
titur  et  ultima'  gravatur,  ut  Rùma  in  nominativo  casu  :  in  om- 
nibus aliis  dictionibus.  acuilur  prima,  et  ultima  gravatur.  sive 
ambe  fuerint  longe,  ut  Ruina  in  ablativo  casu  ;  sive  ambe  fuerint 
brèves,  ut  bonus;  sive  prima  fuerit  brevis  et  ultima  longa.  ut 
Ugunt  ;  sive  prima  fuerit  longa  tantum  positione  et  ultima 
brevis,  ut  téiulit. 

De  trisUlabis  ■''  dictionibus  et  ultra,  talis  datur  régula  :  Si 


à  Paris  (i»i  vico  Sorbniup)  on  lôoo,  ne  donnent  p;is  le  second  vers  et  écrivent  ainsi 
le  dernier  : 

. . .  nec  cessit  ab  usu 

Le  premier  vers  aussi  diffère  : 

Accenttu  variât  decet  hic  dutin^ttere  uormas. 

'   Ms.  tô'i6:i.  (Manque  dans  le  manuscrit  de  Laon.) 

'  Règle  empruntée  à  Priscion  {De  accentibus ,  lo,  ii); —  collo  du  Doclniial 
diflere  on  ce  qui  concerne  racreni  ciiTouflexe,  remplacé  par  Tacconl  grave  (3*  p., 
V.  743-7^15 ). 

^  Ms.  i5ifia. 

*  Priscien,  11.  11.  —  Lo  Docinnnl  (S*  part.,  v.  7.'i6-76i)  diffère. 

*  Priscien,  I!,  i:],  i3.  —  Le  Docduial  {3'  pari.,  v.  766  774 )  diffère.  Mais 


126  GAPUT   Mil.  —  DE   ACGENTIBUS. 

penultima  fuerit  l)revis  naturaliler,  antepenultima  acuitur  el 
relique  fjravandir,  ut  (Uminus.  —  In  trisillal)is  di'lionibus  et 
ultra,  si  penullima  fuerit  naturaliter  longa  el  ultinia  brevis, 
penultima  circumflectitur,  et  relique  gravantur,  ut  Celhêgus.  — 
In  trisillabis  dictionibus  ||  et  ultra  si  penultima  et  ultima  ambe 
fuerint  longe,  ut  Athéne;  si  penultima  fuerit  longa  lantum  posi- 
tione  et  ultima  brevis  vel  longa,  ut  Metéllus  et  gaudéntes,  penul- 
tima acuitur  et  relique  gravantur.  Et  nota  quod  predicte  régule 
générales  [régule]  accentuum  appellantur. 

Item  de  predictis  regulis  generalibus  excipiuntur  relativa  ', 
que  soient  poni  sine  copula,  unde  taies  dantur  régule  :  Talia 
relativa  cpie  ponuntur  in  locutione  gravantur  omnibus  sillabis; 
quando  ponuntur  extra  locutionem  acuuntur.  Relativum  posi- 
tum  in  locutione  est  positum  juxta  verbum  cum  quo  conjungi- 
tur,  ut  Sor  legit  qui  disputât.  Relativum  positum  extra  locutionem 
est  positum  in  positione  ficta  et  juxta  ipsum  relativum  et  suum 
verbum,  ut  Sor  ivit  ad scolas ,  qui ,  cum  studuisset,  post  multos  an- 
nos  tilde  profecit. 

Item  de  predictis  regulis  generalibus  accentuum  excipiuntur 
prepositiones-,  unde  taies  dantur  régule  :  Prepositiones  per  se 
prolate  [ut  super]  acuuntur  in  fine.  Item  prepositiones  pre- 
posite  suo  casuali,  ut  super  domum,  sive  genitivo  [)ertinenti  ad 
suum  casualem,  ut  virtutem  proptcr  miperatons  et    legum,  gra- 


ii  donne  plus  loin  (v.  775-790)  la  théorie  de  Priscien.  Quel  que  soit  le  texte  que 
Ton  adopte,  celui  de  Thurot  ou  celui  de  l'édition  de  Paris  (i5oo),  il  n'en  est  pas 
moins  vrai  qu'il  y  avait  alors  deux  théories  exposées  par  Alexandre,  l'une  récente, 
qui  semble  devoir  être  plus  en  vogue;  l'autre  ancienne  et  classique.  C'est  en  petit, 
et  sur  un  point  de  médiocre  importance ,  la  querelle  des  anciens  et  des  modernes. 
Noire  auteur  est  dans  le  camp  des  classiques. 

^  r  Item  de  predictis  generalibus  regulis  accentuum  excipiuntur  n>lalivi  incipientes 
a  c  vel  a  q,  ul  qui,  qualis,  quaiitus  et  quoi  et  coiisimilia.  Unde  taies  dantur  ré- 
gule: Si  ponuntur  interrogative  vel  inlinite,  servant  générales  régulas  accentuum; 
si  ponuntur  quantitative,  et  in  locutione,  gravantur  omiiihus  sillabis;  si  ponuntur 
relative,  et  per  si-,  extra  locutionem,  acuunt  illani  siilaham  super  quam  deheat 
esse  principaHs  accentus.î)  (Ms.  i5469.) 

-  Cf.  Priscien,  XIV,  1,6. 


CAPUT   Mil.  —  DE  ACCENTIBUS.  127 

vantur  omnibus  silhibis.  Posposite'  vero,  ut  llaliam  versus, 
servant  {jcneralcm  ro^iilam  accenlus.  nisi  causa  (lifl'orcntic  hoc 
nrohihealur,  iil  omiini  marin  circnni .  et  in  liujusccinodi  dic- 
tion ibus  :  mecum,  scntin .  ttrum,  xohiscinii .  rnhiscuDi ,  m  (juibus 
prcpositio  gravatur  omnibus  sillabis.  Sed  conjunctiones,  quando 
subjungunlur,  servant  fjeneralos  régulas  acccntuum;  [poslpo- 
site-,  acuuntur  in  principio  |. 

Item  prepositiones  prépositive  pcr  defcctum  suoruni  verbo- 
rum,  ut  ubi,  supra;  vel  postpositive  in  fine  dislincfionis,  ut  mille 
hommes  vcncrunt  super,  servant  générales  régulas  accenlus. 

Ilenr'  prepositiones  sive  interjectiones  mutant  accenlum  sibi 
destinatum,  ut  supra,  per  trislia  fatu 

Item  composita  ab  hoc  adverbio  mde,  ut  promde  et  perînde  ; 
et  composita  ab  hoc  adverbio  fjuando,  ut  siquando  et  nequando, 
gravanlur  in  peniillimis  sillabis,  eliamsi  sint  posillone  longe^. 

Item  de  predictis  regulis  generalibus  accentuum  excipiuntur 
composita  ab  infinitivis  verborum  et  a  facio ,  facis ,  in  secunda  et 
terlia  persona  singularis  nuineri.  presentis  temporis  indicativi 


'  «Item  prepositiones  postposito  suis  casualibiis,  ut  llaliam  versus; et  posite  per 
defectum  suorum  verborum,  ut  in  Vir|plio  : 

0  niihi  sola  mei  super  Aslyanactis  imago!  * 

posile  il)  line  oralionis,  ut  tnilk  homiiws  venere super,  sgv\ mil  {joncrali^s  lejjiiias  ac- 
centuum, nisi  flat  causa  difTerencie,  ut  omnia  maria  circum.v  (Ms.  i5/iG2.) 

Pro  se  proiiilp  \  prepositiones  \  siib  fine  roguntm-  .-iciilo; 

In  série  positns  arconlu  prnmo  (jravato; 

Hor  (jeneralo  dato,  nisi  sil  prcposlerus  ordo. 

Si  preposlcnis  osl ,  inonnsillaba  pars  acuolur; 

Si  (lisiilaba  sil ,  pciiultinia  poscil  aculum. 

Non  aspirantiir  coiijuiictio  propositequc 

Cuni  relitjiias  oniims  rc;;al  aspiratio  parles. 

(ijrécismc,  ms.   1/1745,  fol.  38  v".  ) 
'  Ms.  i.'j/iGa. 

■^  «In  interjectionibus  et  in  pcrejjrinis  verl)is  et  barbaiis  nominilius,  iniili  sunt 
cerli  arcentus:  ideoquc  in  pntestate  tiniuscnjuscjne  consi.stunl,  ut,quod  nccessa- 
rium  videat,  sic  in  mclro  ponat.'i  (l'riscien.  De  accenlibus,  11,  8.) 

*  «.  .  .  Quorum  ulliraa  acuitur,  cum  penultinia  sit  longa  positionc,  ne  videan- 
tur  esse  duc  partes. n  (Ms.  i-'j/iôa.) 

*  Enéide,  111,  iSq. 


li>S  CAPUT   XIII.  —  DE  AGGENTIBUS. 

niodi,  que  acuuntur  in  penultima  siliai)a,  licel  sit  brevis,  ul 
calejacis,  cnlefacit. 

Item  (le  predictis  regulis  [generalibusaccontuum]  excipiuntur 
composita  ab  infinilivis  vcrborum,  et  a  Jio,  fis,  que  in  secunda 
et  in  tertia  persona  prcsentis  indicativi  niodi ,  singularis  numeri , 
et  in  secunda  singularis  iinperalivi ,  acuuntur  in  fine,  u(  cakfis, 
calefit,  calefac,  [quando^  penultima  débet  acui  vel  circuniflecli  |. 

Item  de  predictis  regulis  generalibus  accentuum  excipiuntur 
vocativi  concisi  in  ^  desinentes,  habentes  penultimaœ  brevem, 
ut  Virgili;  similiter  excipiuntur  liujusmodi  concisi  :  noslras,  vi- 
den,  pro  videsne. 

Item  enclitice  conjunctiones^,  ut  que,  ve,  ne  in  simplicitate , 
compellunt  in  compositione  precedentem  sillabam,  que  erat 
Fol.  83  V".  gravanda,  proferri  acuto  accentu,  et  si  ipse  ||  sint  monosillabe 
gravantur,  ut  utràque,  pleràque,  dixitque,  legitquc.  Quod  fallit  in 
istis  îtaque,  ûtique  et  ûndiquc ,[([ue]  annectunt  sibi  vim  enclitice 
conjunctionis.  —  Similiter  inveniuntur  quedam  conjunctiones 
que  in  fine  acuuntur  causa  differentie,  ut  ergô,  porté.  Sed  in- 
terjectiones  vane  sunt  et  nullis  regulis  accentuum  sunt  obnixe  : 
unde  ad  libitum  proferuntur. 


Ms.  i5/i()2. 

Cf.  Doctrinal,  T  part.,  v.  ïSC  el  757. 


CAPUT  XÏV.  —   J)E  SIIPPLETIONIRUS.  I^J'J 


CAPUT  QUAUTUM  DKCIMUM. 

DK  SUPPLETIOMBUS. 


Traclatiiri  de  supplflioiiibus'.  videamus  (|iiO(l  supplclionuin 
alla  inol)llls,  alia  iinmobilis  :  niobilis,  iil  cenalus  sum,  ceiuiUi  snm, 
ccnntum  fnint  :  iininobilis,  ut  nmaliim  esse  vel  amalum  Jïusse. 

Item  su[)[)lelioniiin  alia  participialis.  alia  imparlicipialis: 
participialis,  ut  sum  amalus ,  sum  amnia,  sum  amalum;  imparti- 
cipialis  ut  amalum  ire  vel  amalum  esse.  Et  nota  quod  hoc  ver- 
bum-  sum,  es,  esl,  eum  participio  preteriti  temporis  supplet 
vicem  preteriti  temporis  verborum  desinentium  in  r,  quo  care- 
raus.  ni  sum  amalus;  et  hoc  nomen  <yw/,  relativum,  cum  prima 
persona  presentis  temporis  substantive  supplet  vicem  presentis 
participii,  quo  careraus,  ut  qui  amor;  cum  preterito  vcro  sup- 
plet vicem  participii  preteriti  temporis,  quo  caremus,  ut  qui 
amavi. 

Primo''  queritur  quare  hoc  verbum  sum,  es,  est,  potius  venit 


'  Au  xiii''  siècle,  du  appelait  supplelio  l'emploi  du  participe  avec  le  verbe  sub- 
stantif, expression  (jue  Ion  lirait  sans  donle  île  Priscicn  (XI,  aO  ):  Quod  deest  ta- 
linilatis  liiiffiirr  tuduraltti-r,  coinplelur  juiiclnni'  ralione.  (Tlinrot,  p.  '•^'•i'].)  —  Tout 
ce  chapitre  munipie  dans  le  manuscrit  loAlio. 

^  Cf.  dans  Tburot,  |).  336,  un  passajje  1res  curieux  d'un  commentaire  de  Pris- 
cien  (ms.  iôiîîi  ,  Bibliotli.  nal. ,  fonds  latin):  Si  vero  queratur  cur  particiiiium  pt 
verbum  snbstaiiltvum  simul  juncta  ponanlur  pro  preliinto ,  et  quomodo  signi/lcationein 
eJHs  compleant ,  iu  promptu  ratio  est  .  .  . 

■*  Goswin  de  Marbais  (xiii' siècle)  s'est  posé,  au  sujet  des  suppl^'liones,  douze 
questions  dont  il  donne  les  solutions.  (Ms.  i.5i3â,  Ribliotli.  nat.,  fonds  latin, 
io!.  89  v".  Cf.  Tliurol,  p.  337  et  suiv. )  —  Parmi  celles  qui  sont  dans  notre 
manuscrit,  quatre  seulement  ont  quelque  rapport  à  celles  de  G.  de  Marbais  :  les 
autres  sont  entièrement  neuves.  —  Cielle  question  est  la  nenvième  dans  G.  de 
Marbais. 


130  CAPUT   \l\.  —   DK  SUPPLETIONIBUS. 

m  siipplctionibus  quani  Jilmd  vcihiiiii.  Ad  (|iio(l  (licimiis  (iiiod 
onine  verbiim  habct  in  se  hoc  vcrl)uni  sum,  es,  est,  ii(  ego  lego, 
ici  est  cgosum  lefjens  :  qiiare  hoc  verbum  siim,  es,  est,  polius  venit 
in  suppiclione  (jiiani  ahiid  verbum. 

Item  de  istis'  dictionibus  sum  nmatus,  [(|iieriliir|  iilriim  (e- 
neandir  didionahter  vel  sillabice  :  et  probatur  quod  dictiona- 
liter;  dicit  Priscianus  quod  hoc  rehitiviim  qui  cl  hoc  verbum 
amor  supplet  defectum  participii  prcsentis  :  ita  mm  ama lus  siip- 
plet  defectum  preteriti,  ergo  ponitur  dictionaliter.  Quare  con- 
venienter  dicitur  :  homo  estamntus;  mulier  est  amaln;  mancipium 
est  amatum;  sed  hoc  parlicipium  omntus  est  derivafum,  et  nisi 
poneretur  dictionaliter,  non  variaretur  :  ergo  tenotur  (Uctiona- 
Hter  et  non  sillabice.  Si  dixerit  aliquis  quod  ponitur  sillabicc  : 
ergo  nichil  significat  si  preteritum  pro  quo  ponitur  signifi- 
caret,  ergo  in  conclusione.  Ponitur  vero  significans-  pro  signi- 
ficato. 

Item,  cum  dico  sum  amntus.  ibi  ponitur  hoc  verbum  sum  pre- 
sentis  temporis,  et  licet  participium  amaius  sit  preteriti  tempo- 
ris,  venit  ad  suppletionem  unius  [temporis],  scilicet preteriti 
quo  caremus  :  ergo  maie,  quia  duo  tempera  opposita  ponunlur 
loco  unuis.  —  SoLLTio.  Dicimus  quod  omne  verbum  habet  in 
se  quatuor,  scilicet  copulam,  significationem,  tempus  et  con- 
structionem  :  etiam  participium  habet  bec  omnia,  prêter  copu- 
lam :  unde  adjungitur  sibi  hoc  verbum  sum,  es,  est,  quod  habet 
copulam,  et  accipit  copulam  ab  eo,  et  hoc  vcrbaliter  supplet 
vicem  istius  preteriti. 

ïlem,  cum  dico  :  amntus  sum  vel  fut,  ibi  sunt  |i  due  sup- 
plet lones   idem   signiiicanles.  Ergo   maie.  —  Solutio.  Dicimus 


'  Pcnt-i'lre  fail-on  allusion  à  co  possajfp  do  Priscien  :  ~Patiiripiis  (]iio<|U(',  qiuc 
tcrtiu^  siint  porsonœ,  qiiomotlo  iiomina,  sulislantiva  hone  sociamus  verba.  nt  pos- 
sinl  loco  Iriiim  vcrbi  personamm  fiingi,  ni  amnlns  sinn ,  en,  est;  doctits  siim,es, 
est.  Qiiœ  si  di'iiciant,  infinila  pro  bis  siibonnl  iiomina  siibstantiiD  cum  vorbo,  ni 
ego  sum  qui  (iinnr,'u\  est  ô  (^(Aovfiîvcs;  vci  lu  es  qui  ainasli,  \t\  cA  ô  (pùvrr^i. 
H;ec  enim  flosunt  apud  nos  parlicipia  .  .  .  •:  (X\  II,  xni,  <Si .) 

-   rsifjnilifaluni-'  stc  iu  ^Is. 


CAPUT  \IV.  —  DE  SUPPLETIONIBUS.  131 

f|uo(l  liée  suppletio  simi  nmntus  dcnolat  preterilum  porloctiim 
nropiiKjiiuiu,  et  liée  nnuilus  fui  doiiolal  prclcnliim  pcrfcetiini 
lonjjiiK|uiiiii ,  c(  ila  non  est  ihi  ali(|ua  snperllnitas. 

Similltcr  dne  supplefiones  snnt  invente  in  prelerilo  [)Ius- 
qiiamperfeclo,una  ad  donolaiidiini  prope  preleritnin  plusquam- 
perfecluMi,  ul  (iiiuiliis  mim:  alia  ad  denofandiini  longe  preleri- 
tnin plnsqnan)|)crfectnni,  ut  amaius  fuevam. 

Item  cnm  dico  amnlum  ire  vel  nmaturum  cssr,  ibi  sunt  due  sup- 
pletioncs,  (jiiarnni  una  osl  niobilis  et  alia  iFumobilis-,  niobilis, 
nlamaturumcssc:  nninobiiis.  nt  (imutuin  iro.  (}iiero  cpiare  boc  fit. 
—  SoLLïio.  Diciinns  quod  niobdis,  scdicel  (im<ilurum,  venit 
propter  supplenicntuin  case;  imniobdein  ainaliim  venit  propter 
supplomentum  Ùt;  tum  dieo  nmnlum  xro  vel  nmaturum  esse  : 
qnare  cuni  boe  snppleinciidnn  nmnlum  non  signilicet  ])resens 
tempus,  nec  preterituni,  nec  l'nhiiinn,  ])onitur  in  suppletione 
fuluri. 

Item  de  boc  verbo  irc,  cinn  non  ponatur  in  aliqna  supple- 
tione verbornm,  nec  significct  futurnm,  quare  ponitur  bic  in 
suppletione  futuri? 

Item  quare  ponitur  boc  verbum  rre  polius  quamam^M/rtre?  — 
Item  bec  sunt  due  suppletiones,  altéra  quarum  est  immobilis, 
nt  nmnlum  ire,  alia  niobilis,  ut  nmnlurum  esse:  queritur  quare 
sint  due,  et  quare  una  sil  niobilis,  alia  inimobilis. 

SoLUTio.  Ad  primam  dicimus  quod  boc  supplementum  ama- 
tum  cuni  boc  ire  copulalnr  (lanssumptive  ad  significandum  fu- 
Innnn  lotnpus,  ot  est  transsumplio.  —  Ad  secundani  dicimus 
quod  boc  vorbum  ire  est  générale  veibuni  motus,  et  omnis 
motus  pertinet  ad  futurum  tempus,  quare  convenit  ad  supple- 
lioneni  fuluri;  cl  quare  générale  verbum  motuum  est,  ideo  po- 
nilnr  potius  in  lali  supplcliono  qnam  boc  vorbum  nmbuJarc.  — 
Ad  lerliani  dicimus  fjuod  m  iuluro  sunt  due  suppletiones,  una 
ad  denotandum  futurum  propinquum,  scilicet  amnlum  ire,  et 
est  immobilis  propter  supplemenluiii  iinaiiabile  per  gênera; 
altéra  ad  deiiolaiidum  fuliirimi  loiigUKjiuim,  sciliccl  nmnlurum 
esse,  et  est  mobilis  proiiler  participiiini  variai)ilç. 

9- 


132  GAPUT  XIV.  —  ])E  SUPPLETIONIBUS. 

Item  dicit  Priscianus^  quod  infinitivus  modus  convenicnler 
jungilur  cum  verl)is  dcsiderativis,  ut  ego  volo  amarc  :  ergo  conve- 
nienter  dicitur  ego  volo  ire  nmaturus.  —  Si  dicatur  quod  conve- 
nienter  ibi  ponilur  hoc  amalurus,  quod  est  adjuncliva  dictio  et 
adjeclive  tonetur,  quero  cui  subslantivo  adhcreat.  Si  dixerit: 
huic  pronomini  ego,  ergo  jungitur  secum  in  diversitate:  ergo 
maie.  —  Solutio.  Dicimus  quod  hec  dictio  amaturus,  quando 
est  adjunctiva  dictio,  tamen  non  tenctur  adjective,  et  significat 
in  adjacentia;  cjuando  vero  est  dictio  posita  in  suppletione, 
recipit  dictionem  positam  extra  se. 

Item  cum  dico  amatuni  est  vel  fait,  hec  est  suppletio  prêt  prit  i 
perfecti  verbi  inq^ersonalis;  cum  dico  amatiim,  an  est  partici- 
pium.  an  supinum?  Si  dixerit  participium,  quero  quomodo  re- 
solvitur  in  actum  amatum  est  \e\Juit;  si  dixerit  supinum  contra, 
s'i  \\  ||  quare,  cum  nomen  verbi  significat,  non  posset  venire  ad  sup- 
plefioneni  verbi  ? 

Item,  si  convenienter  dicitur  a  me  est  amatum  Pelrum,  quero 
a  quo  exigatur  iste  accusativus  Petnim.  Si  dixerit  a  parlicipio 
amatum,  est  faisum,  quia  participium  impersonale  non  habet  re- 
gere  accusativum.  Si  dixerit  quod  non  est  participium,  sed  su- 
pinum, non  significat  tempus  quia  venit  in  suppletionem  pre- 
teriti.  —  Solutio.  Dicimus  :  amatum  est  vel  fuit  est  suppletio 
personalis,  etliec dictio  flmrtiî/m est  participium  et  non  supinum, 
et  ibi  resolvitur  in  actum:  a  me  amatum  est  vel  fuit,  id  est  :  ego 
amavi.  —  Ad  aliud  dicimus  quod  inconvenienter  dicitur  a  me 
amatum  est  Petrum,  quare,  cum  verbum  personale  passive  vocis 
non  habeat  regere  accusativum,  nec  aliquod  obliquum,  et  par- 
ticipium servet  constructionem  sui  verbi,  et  hoc  participium 
amatum  verbi  impersonaiis  non  habet  regere  accusativum. 


'  «Ab  intinilivo  incipit  oxponere  verbi  onlinationem  Apollonius,  ostendens  hoc 
verbum  générale  esse  et  pro  omni  posse  accipi  modo  verborum.  Conjunjjitur  au- 
lem  frequentius  volunlalivis  verbis,  quœ  Grœci  zspoaipeTiKâ  vocant,  ut  volo  légère , 
cupio  discere,  desidei'o  videre.^  (Priscien,  XVIII,  iv,  /lo.) 


CAPUT   W.    -   Dl<:  iNoMlMI'.US.  133 


CAPUT  OLIiMUM  DECIMUM. 

REGULEE  IISTERCISjE  : 

DE   NOMl.MDCS,   DE  ADVEIIRIIS  ET   DE  RELATlVIs'. 


I.  Oninis  vocativus  est  similis  suo  nominalivo,  ut  puter,  o  pa- 
tcr,  et  corpus,  o  corpus;  [)retor  nomiiia  sccunde  declinationis  in 
us  tlesiiienlia,  quo  faciunt  vocatlviim  us  in  c,  ul  (Inniinus,  voca- 
tivus in  e  lit  domine;  j)i'etcr  propria  noniina  viroiuni  habentia  i 
antc  us,  que  faciunt  vocalivuni  per  abslractionem  us,  ut  Sa- 
luslius,  0  Salusli,  et  YirglUus,  o  Virgili;  et  [)reter  ununi  a[)pel- 
lativum  (|uocl  est  Jilius ,  quod  facit  tani  in  e  quani  in  i ,  nljilic 
\o\Jill;  et  prêter  greca  in  as  desinentia ,  que  faciunt  vocalivuni 
per  al)stractionem  .s,  ut  Andréas,  o  Andréa,  et  Pallas,  o  Palla;  et 
prêter  greca  in  eus  desinentia,  (jue  faciunt  in  u  vel  in  a,  ut 
Tlieseus,  0  Thcscu  vel  o  Thesca.  Et  si  aliter  inveuialur  conlra 
hanc-  regulani,  dicalur  quod  translative  sit  positus  noniinativus 
pro  vocativo,  ut  sanclus,o  samlus;  Deus ,  o  Dcus;  agnus,  o  agnus; 
pelagus,  0  pelagus;  vulgus,  o  imJgus. 

Nullum  interrogativuuj^,  ut  quis,  (juidis.quantus  ei  quoi;  nul- 
lura  relativuni,  ut  qui,  talis,  tanlus;  nullum  infinitum,  ut  qui- 
cumque;  nullum  negativum  seu  abnegativuui,  ul  nullus  et  nemo-, 
nichil  et  ^//<»f/,- nullum  dividuum  vel   distributivum,  ut  omms, 


'  Ce  cliapitro   est  tout  à  fait  dîneront  dans  les  deux  manuscrits  que  j'ai  eus  sous 
les  yeux.  Je  suis  Tordre  du  iiiauuscrit  de  Laon.  Voyez  chap.  iv,  p.  Ifj  et  i8. 
-  Cf.  Priscion,  XVII,  xvvii,  207. 
■^  Cf.  Doctrinal,  i"  part.,  v.  /i a 3-^37. 

Qiierons,  dcmonstrans,  numerans,  rcferensquc  notansque 
Toluin  vpI  parlcrn  quinte  caruere,  ncgansque. 

{Priscianus  metrificatus ,  y.  Atig  el  A^o.  ) 


134  CAPUT  XV.  —  DE  NOMINIBUS. 

(juilihct,  xiter,  alter,  nculer  ol  uterque;  nullum  compositum  vcl  sil- 
labicalum.  ut  fjuisfjnis  vcl  quiqui ,  hal)ct  vocativum  casum. 

II.  Omnia  interro|jativa,  ut  quis,  qualls,  quanius  et  quoi;  et 
relaliva  que  sunl  interro<jativa,  ut  qui  et  cujas  et  horum  dupli- 
cata vel  geminata,  ut  quisqms  et  qualisqualis;  ci  assumrniia  ciiin- 
quc,  ut  qmcumque;  et  omnia  negativa.  ut  nullus  et  ncmo;  prêter 
siqiiis,  nequis,  eccuin  et  cllum  ^ajiqius\  mnnquis,  ccquis,  qmsquis 
et  wiusquisque^ ,  precedunt  suaverba  in  constructione. 

III.  Hec-  sunt  illa  nomina  masculina  que  soient  apud  mo- 
dernos  tantum  singulariter  dcclinari,  scilicet  : 

Fiinus^  et  ipscfumiis,  sanguis  cum  pulvcre,  liiniis, 
[Ver,  virus ,]  sol ,  aer,  [po»f«.s,]  solus  et  unus. 

Hec  sunt  illa  nomina  masculina'*  que  soient  apud  raodernos 
lantum  pluraliter  declinari  :  fori,  liheri,  cani,   mânes,  pénates, 


'  Ms.  10462. 

-  Cf.  pour  les  noms  hétéroclites  :  Docirinal,  i'"  part.,  v,  357-/1/19; —  Thurot, 
p.  aoG-211  ;  —  Priscien,  V,  x,  53  et  suiv. 

'     Sinjfuia  sint  limus ,  sanguis ,  pulvisque  fimusque , 
Lux,  humus,  atque  famés,  iabes  tabcsquc,  sitis,  pax, 
Atquc  lutum,  cenum,  vulgus,  pelagus  quoquo,  fenum, 

gallice  :   glu 

Hiis  viscum,  penum,  viiiis  jungaulur  et  evuui. 

{Priscianus  mclrificatns ,  v.  48o-483.) 

*  Distinguam  génère  que  sunt  pliiralia  ferme^ 

Dts  cies        prcs         les 

IMascula  ma      proceres,  cani      ve       sen     que  Qnii'ilcs, 
Et  geminum  signum  pisces,  anlesque,  pénates. 

micic    crime     ne  icie      nebre    ne         tie      licie       mie     lnle     lende    tiniiie      iliiie      pej  ilus     iiii  lie    Tilic 

Pri        la       mi    l)land     te       ge  nup  de     arg  ex     ka      re      nun     (la    i   quis     di 

gc       ge        vie       ebrc        ic        dutie  uslie         iere 

Jnsidic,  exequie,  quadri      hi    tri     lai      fer    in        ang        plia 

nv       l)e  ir  c  ne       ne 

Alpes,  no    fa    manub    Theb   Athe     eu    Londoniequc, 

t^%  ta  (lo 

At(jiic  fo     feminea.  Sunl  neulra  sequentia  :  Pi    pon 

ma  lia  dia    ba  abula       ta  salia  cordia  alla 

Ar     spo     crej)un      li    séria,  cun        ex   spon      ineiiia .  |)re         iiiap 

Nomina  festonim  phiralia  vel  numerorum 

Sunt,  et  Menala  ,  Gargara ,  Tartara ,  digdiiua,  Battra. 

Quorum  singula  forte  per  us  poteris  reperirc. 

i  l'risciaitus  inctrificalus ,  v.  !>8!t-'4^fi.j 


(;AI>IT   W.   —   l)K   NOMI.MIUjS.  135 

tiftlva,    ((issca,  iii'ijU's,   ticiilcs ,  Jasces ,  caiicclli,  liini .  liiiu,  ijudlcnii, 
gcinini,  siipcrt,  m/en,  el  quodam  alia. 

liée   suiil  illa  iioiiiiiiii    Iriiiiiiiii.i  (|iie  soient  a|>ii(l    iiiodoriios  Fol.  85  r* 
lanluni  siiijjulariter  ilcclinari  : 

Liuv ,  silis  cl  labcs ,  morn ,  vila  ,  fnincs  //iioqiir ,  lahes , 
Gloria ,  Jauni ,  sains,  liuiuiis  cl  (xw  ciiiii  lue,  Iclliis  , 
\dilc  sciiccla  ,  scncclus,  addc  jacetda ,  jiivcnliis; 
Iliis  jini'iiis  sohulcs  ,  socictas,  lius  tjiio'itic  proies. 

llecsuiit  illaiioiniiia  Icmiiiina  (jue  soient  apud  iiKidernos  lan- 
luni pinraliler  declinari  :  tincliorc,  hrace,  cerimomc ,  ilelicie ,  dwicic , 
urguùc,  hhmdicic,  exequic,  exuvie,  c.vipidic,  excuhic ,  (Jccubic,Jftcctie, 
fascine,  Gddrs.  iiidncie,  inferic,  insidie,  halende,  mine,  manulne, 
noue,  nundine,  nupcic ,  jjnmicic ,  seule,  scolc,  scope,  ténèbre,  vires  et 
(jnedani  alia. 

liée  sunl  llla  noniina  nciilra  (jue  soient  apnd  inodernos  lan- 
luni snigulanler  i\w\\\\\\v\  :  fcninn ,  cenum,  eciini,  s(duni,  suhnn., 
Iclum ,  pus  el  virus  [eljus  pro  hrodo  '  |. 

Hec  sunt  illa  nomina  neutra  (jue  lanluni  declinaniur  plura- 
liter  :  arma,  castra,  coiichtlia,  cunahdia,  Ceraintia,  esta,  menta, 
mdUa,  uinfj(dia,  mapaUa,  convicta,  scrla ,  ferla,  el  nomina  feslo- 
runi,  ut  Saturnalia. 

IV.  Hec  sunl  illa  nomina  (|ue  in  sin<;ulari  numéro  sunt  mas- 
culini  {jeneris,  in  plurali  vero  iieulri  :  locus,  jocus,  sibilus,  Me- 
nalus,  Tarlarus,  Ismarus,  supcrus ,  infernus ,  Arernus ,  halteus,  Din- 
di/inus,  Giirijdrtis,  et  cetera;  dicilur  lanluni  :  lui  loci  el  hec  loca; 
[lui  joci'-  et  liecjoca;]  lui  sibili  et  hec  sibila. 

'  Ms.  15/162,  loi.  109  v",  r~  col.  —  Ces  termes  .sonl  caraclérislitiucs.  Do 
nièiiio  que  d'apivs  ci^s  mois  :  viscitm,  [ralUce  :  [fin  (voyez  noie  3  tic  la  |)a|je  pré- 
cûdoiito)  et  heaucoiip  d'aiitiesscniblablos  répandus  dans  ie  corps  de  Toiivraffe,  nous 
avons  le  droit  d'induire  que  l'auteur  du  Prixciauna  melrifcnliis  cs[  un  Finançais;  de 
même  ces  mois  :y»v<  /;)vj(/o  nous  révèlent  un  auteur  italien,  ils  manipient,  il  est 
vrai,  dans  le  manuscrit  de  Laon  :  mais  c'est  peut-être  parce  que  ce  manuscrit  a  été 
copié  en  Franco  et  que  le  scribe  a  rejeté  le  mol  brodo ,  en  français  bouillon,  sauce, 
qu'il  ne  comprenait  pas. 

-  Ms.  i.5'i()2.  —  Pour  ton!  ce parafjraphe  h,  cf.  Priscianiis  inclrifiailus,  v.  /laa- 


130  CAPUT  XV.   —  DE  NOMINIBUS. 

Hec  sunt  illa  nomina  que  in  singulari  numéro  sunt  neutri 
gencris,  et  in  plurali  vero  mixscuVnù  :  porruîn ,  fihim ,  frmum , 
rastrum,  celum,  pelagiis  et  vulgus;  dicitnr  lantum  :  hii  porri  et 
hec porra;  lui  freni  et  liecfrena;  [hii Jili^  et  hecfila^. 

Hec  sunt  illa'-  nomina  que  in  singulari  numéro  sunt  femi- 
nini  generis,  et  in  plurali  vero  neutri:  Pergamus,  carhahis,  ar- 
hutus ,  inlnhus ,  topica,  dieta,  cantica,  rethorica  et  pascua. 

Hec  sunt  illa  nomina  que  in  singulari  numéro  sunt  neutri 
generis,  in  plurali  vero  feminini  :  bnlneum,  epulum  et  oslremn, 
cepc  et  l'espère. 

Hec  sunt  illa  nomina  que  in  singulari  numéro  sunt  incerti 
generis,  in  plurali  vero  masculin i  :  margo,  cnrdo,  bnbo ,  dama, 
talpa,  panthera,  dies ,  fims ,  clivus ,  sementis,  bidens,  scrpcns,  cor- 
tex, silex  et  linx. 

Hec  sunt  illa-^  nomina  que  sunt  promiscui  generis,  scilicet: 
aquila,  milvius,  mustella^  passer  et  multa  alia. 

V.  Hec  sunt  illa  nomina  quorum  nominativi  non  sunt  in 
usu  :  vicis,  necis,  précis,  cautis,  compluris,  dapis,  dicionis ,  frugis , 
biieris,  opis,  vicis,  verberis  et  foris. 

Hec  sunt  illa  nomina  neutra  que  carcnt  genitivis,  dativis  et 
ablativis  pluralibus  :  jura,  era,  ora,  tura,  viaria  ai  fora. 

Hec  sunt  illa  nomina  que  geminant  rectos  in  singulari  :  arbor 
vel  arbos:  labor  vel  labos;  honor  vel  honos:  odor  vel  odos  :  unde 
versus  : 

Bis  duo'  sunl  or  el  os  casus facicntia  rectos: 
Honor,  labor  cl  odor,  cui socialur  cl  arbor; 


'  Ms.  i5469. 

-  "Hec  sunt  illa  nomina  que  in  singulari  numéro  sunl  leniinini  gent-ris.  .  .  cèpe 
et  vcspei-ej)  manque  dans  le  manuscrit  loUûù. 

'  «Hoc  sunt  illa  nomina  que  sunt  promiscui  generis.  .  .  el  mulla  alia;5  manque 
dans  le  manuscrit  1.5462. 

''  Ces  doux  vers  ne  sont  pas  dans  le  manuscrit  1 5/162.  —  On  en  trouve  deux 
semblables  dans  le  Grécisme  (ms.  1/17/1.5,  fo!.  /i3  r")  : 

Sunt  et  in  os  et  in  or  que  quatuor  esse  recordor  ; 
Die  honos  et  honor,  odor  et  labor  ;  addis  et  arbor. 


CAPUT  XV.  —  DE  NOMINIBUS.  137 

Il  rmer  vol   ciiiis ;  puhrr   \cl  inilns:  vomer  \A  vomis;  cucumcr  vel  Fol.  85  v" 
ciicunns. 

Hec  siiiit  illa  nomina  mascullna  iii  cv.  femiiiiiia  iii  is,  iieiilra 
in  e,  ut  ncer,  alaccr,  celer,  celeher,  ctnnpcster,  equester,  pcdester,  pa- 
hister,  silvcster,  saluher  et  roluccr  :  undo  versus  ; 

Campester\  roliicer,  accrque ,  cc/erquc ,  pcdcslcr, 
Silvester,  celebcr,  alaccnpic ,  .saluher,  cqueslcr. 
Hits  in  bis  quinque  tenet  hic  er,  hec  is  et  hoc  e. 
Ut  summam  tcneas ,  hiis  omnibus  addc  pahistcr. 

VI.  Omnla  nouiiua-  feniinina  j)rline  (lecluiationls.  vonientia 
a  nominibus  niasculinis  secundo  dcclmalionis ,  taciunt  dativiini 
et  ablativum  plurales  in  abus,  ad  differcntiam  suorum  inascu- 
iinoruni,  ut  anima,  animabus:  cqua,  equabus;  mula ,  mulahus; 
(lea ,  dcabiis :  fila ,  JiUabus :  famula ,  famulabiis ;  porca , porcabiis .  etc. 
Undc  versus  : 

A^  veniens  ex  us,  sine  nciUro,  Irnnsit  in  abus, 
Hiis  animabus  sunt  [ita]  discernentia  sexum. 

HeC  sunt  illa  nomina  que  irregularitercomparanlur:  bonus, 
magtius,  primiis,  malus,  dexler,  sinister,  inultus,  munificus  et  ma- 
gnifcus. 

Hec  sunt  Illa  nomina  que  habent  nr  m  nominativo  et  o  in 
obliquis  :  c^Mr,  eboris;  fémur,  fcmoris;  jccur,  jccoris;  robur,  robo- 
ris  :  unde  versus  : 

Nninen^  in  ur  neiilnim  //  continol  in  genitivo; 
Excipe  robur,  ebur  ol  fémur  ah[uejecur. 


'  Ces  vers  ne  soul  pas  dans  le  manuscrit  lô'iGa.  —  Ils  sont  extraits  du  Doc- 
trinal, i"  part.,  V.  073-577.  —  A  la  place  du  quatrième,  on  lit  dans  l'édition  de 
Bertold  Rembolt  (Paris,  i5oo,  m  vico  Sorhonœ)  : 

Datqtic  scqitcslcr  idem. 

Sicque  paln-ster  crit  ;  hic  et  hœc  alacris  rclincbit. 

*  Celte  règle  se  trouve  déjà,  ciiapilre  iv,  p.  '17,  en  d'autres  ternies. 
•'  Ces  vers  ne  sont  pas  dans  le  manusciit  i;j'i6i2. 

*  «Hec  sunt  illa  nomina  <jae  irrc;jiilariter  comparanlur.  .  .  7no^'»ij/i'cas:)  manque 
dans  le  manuscrit  lô'iGn. 

'  Ces  vers  ne  sont  pas  dans  le  marmsciit  15/162. 


138  GAPUT  XV.  —  DE  NOMINIBUS. 

[Omnia^  iiomina  que  subslanlive  quandoqiio  expomiiiliir  \cl 
resolvuiitiir  in  fcmiiiiiiiim  vcl  in  générale  vocaljiiliiiii,  iil  (ilhnui 
curnt,  id  csl  (ilhciitcs  cuirunl,  aliqtiando  resolviinliir  in  nonien 
sue  pi'oprietatis,  ut  ejj'undcrc  munmi  in  planum,  \d  est  in  pla- 
niticin.  ] 

Ilec  sunl  illa  noniina  que  terminant  noniinafivuni  in  cr  et  ac- 
cusativum  in  cm.  et  in  a,  ut  tiereni  vel  acvd;  clherem  vel  cllicia; 
crnterem  vel  cralera  ;  pnntherem  vel  panlliera. 

[Quedam-  nnminahabent  nominativumet  ablalivum  fantum, 
ut  fors,  forle.]  —  Quedam  genilivum  et  ablativum,  ut  risceris, 
viscère;  uheris,  nberc;  tah'i,  taho.  —  Quedain  j^enitivuni,  accusa- 
livum  et  ablalivum,  ut  forts,  forem,  fore. —  Quedam  nominati- 
vum  tantum,  ut  Diespiter  et  cxspes.  —  Quedam  nominativum 
et  accusativum,  ut  nominative:  hoc  opus;  acrusativo:  iwc  opus, 
pro  necesse;  pro  divitiis  tantum  plurali  numéro  declinatur,  et  ha- 
bet  omnes  casus,  et  est  teminini  generis.  —  Quedam  nomina- 
tivum et  vocativum,  ut  maclus,  o  maclc.  —  Quedam  ablalivum 
tantum,  ut  tempeslate,  Icmpestalihus ,  pro  tem[)ore;  et  sponte cimm 
babet  f  lanlunij  ablalivum. 

Omnia-*  nomina  quinte  declinationis  cai'ent  genilivis,  dativis 
et  abktivis  pluralibus,  prêter  isla  : 

Suntres  atque  dics ,  actes,  faciès,  speciesque; 
mis  quoqiie  maneries  addatur  mntcricsque. 

Omnia^  nomina  quarte  declinationis  faciunt  dalivum  et  abla- 
tivum plurales  in  tbiis;  prêter  isla:  arcus,  juirlus,  lac  us ,  portas, 
tribus ,  quercus,  ficus,  acus  et  specus,  que  faciunt  in  ubus,  ut  acu- 
bus  et  partubus. 

Hec   sunt  illa  nomina  que  non  babent  n  m   nominative  sed 


'  «tOmiiia  nomina  que  siibstanlive. .  .  planiticm."  (Ms.  loiGa.)  — Manque  clans 
le  niannscril  de  Laon. 

-  «Quedam  nomina.  .  .  furie. ^^  (Ms.  i5/i6a.)  —  Manque  dans  le  manuscrit  de 
Laon. 

^  Cette  règle  est  déjà  plus  bant,  p.  55,  à  la  lin  du  cliapiire  iv. 

*  Ibidem.  —  Cf.  Priscien ,  Vil,  wiii,  ()i. 


CAPUT  XV.  —  ])!•:  NOMIMHL'S.  1:^9 

iii  oblinuis,  ut   aiJinnus,  ndumaidia:  ii'iil'is,   <jii>(inlis:  clcplins,  clc- 
plianlts;  PuUdS,  Pullantis;  Calais,  CakanUs,  et  \dom(is,  \domiinlis. 

Ml.  Omnia'  iiouiiiia  inetallorum,  scmiimm  vcl  hiiniiiliuiiin  . 
ad  [»oii(liis  vol  ail  meiisiiram  |)(M'(iiic'i»lla.  laiiliim  siii'jtilaritcr  dc- 
clinaiiliir,  nt  aiiruiii ,  Inlicmn ,  rinuin.  L'iule  dicliiin  est  : 

Pondéra  ,  scmiiiaf/uc  et  litiiiidinii  pliiralis  cffcriDit. 

Omnia  nomina  arboriim-  siint  femiiiiiii  {jcnens,  nt  jnnus  et 
pomtts ;  prêter  diimtts  et  riil)er,ul('(iste>'  Glplaslcr,  fjne  .snnt  niaseu- 
lini  generis. 

Onniia  nomina  ||  frneluum  arhornni  siiiit  nenlri  generis,  ut  Foi.  se  i' 
virum  et  pomnm;  prêter  nu.v  q\  ^jians,  caslanca  ,Jicus ,  oltra,  bacca, 
avclami  et  tira,  que  sunt  féminin!  generis. 

Omnia  nomina  fluviorum  sunt  masculini  generis,  ut  Ptidus  et 
Cremonella-^  :  prêter  Danubium  et  Ci'ii.slumium,  que  sunt  neutrige- 
neris. 


'  Cf.  Priscicn,  V,  x,  54.  — Doctrinal,  i '"  pari.,  v.  .■]88-39().   —  Ou  lit  .lussi  : 

i"  Dans  le  Priscianus  metrijicalus ,  v.  li-j-2-îi']li  : 

Pondère,  mensura  raro  sunt  co^nila plura ; 
Semina  vcl  liquida,  propriumqne ,  clcmenta ,  mcUdla 
Plcraquc  plurali  carucrc ,  scd  es  dabilera. 

•j"  Dans  le  (irécisme  (ms.  1/17^.'),  fol.  '1:3  v")  : 

Cuncla  inetallorum  die  sinijula  nomina  tantnni  : 
Eieipis  es ,  eris ,  diecns  pliiralia  ern. 

■  CI.  Priscion ,  V,  11,  3;  —  Doctrinal,   1"  pari.,  v.  5o4  : 

■\nniinis  arborei  vis  l)a,'c  sibi  vnlt  sociari. 
Prisciuniui  ineiriftcaitts    v.  363  : 

Ilicjluvius  sempcr;  hec  arbor  ;  iiic  olcastcr. 

Grécisme  [ms.  1/17/1."),  fol.  /la  v")  : 

Arboreum  nonicn  die Jemineum  fore  seniper, 
Niduntus,  rubcr,  oleaster,  sivc  piaslcr. 

La  glose  ajoute  :  c.rcipc  quoqitn  Ijii.tinn. 

^  La  Cremonelhi  est  une  petite  rivière  (pii  coule  du  nord  au  sud  entre  l'Adda  et 
rOglio,  et  va  se  jeter  dans  le  Pô,  à  Crémone,  qui  e.>t  située  diuis  le  delta  formé  par 


UO  CAPUT  W.  —  DE  NOMINIBUS. 

Omnla  nomiiia  loconim,  cujuscuinquc  declinalionis.  sunt  fe- 
inlninl  gciieris,  u(  Bohouki,  aiit  neiitri,  ut  Bcvirmnnm ;  prêter 
Mutul^  et  Sutul,  ([uc  SLiiit  niasculini  generis;  unde  versus  : 

Feminea  sunt'  nculrave  nomma  queque  locorum. 

Inveniuutur  quandoque  dictiones  composite,  posite  pro  [)ro- 
i)riis  nominibus  locorum,  \xiMom  Pessulanus,  et  Sanctus  Naza- 
rus,  que  sunt  masculini  generis. 

Omnia  nomlna  numeralia,  a  (jualuor  usque  ad  ccnluni,  sunt 
omnis  generis,  numeri  pluraiis  et  indeclinabiiia;  et  omnia  ca- 
rent  vocativo  casu. 

VIII.  Omnia  nomina  desinentia  in  x^  m  nominalivo  termi- 
nant genitivum  in  cis  vel  in  f^is,  ut  kx,  legis;  prêter  îiix,  }ttvis; 
nox,  nocl'is;  senex ,  senis;  supellex,  supellectilis.  Unde  versus: 

Reclus*  in  x  genilivus  cis  facit  anigis,  [et  inde] 
Excipitur  nox  atque  senex ^  nix  atque  supellex. 

IX.  Omnia ^  nomina  desinentia  in  osus  important  plenitudi- 
dem,  ut  vtnosus.  —  In  bumhis  miportant  snnditudmem,  uifun- 
bundus.  —  In  bilis,  aptitudinem,  ut  docibilis.  Unde  versus: 

Osus  plene  notât;  hunclus  similat;  hilis  aptat. 


ses  deux  embouchures.  —  Le  Crustuniiuta  (aujourd'hui  la  Conçu)  est  une  petite 
rivière  du  nord-est  de  l'Italie,  au  sud  du  Rubicon,  dans  la  république  de  Saint- 
Marin,  et  qui  se  jette  dans  la  mer  Adriatique.  —  L'auteur  devait  évidemment  être 
du  nord  de  l'Italie  pour  citer  deux  petits  cours  d'eau  aussi  peu  connus  et  aussi  peu 
importants.  —  Il  faut  aussi  remarquer  les  noms  do  Bologne  et  de  Bergame. 

'  Sitthul,  oppidum  uhi  ri'gis  t.liesauri  erant.  (Salluste,  Jugurlha,  xxxvn.)  —  Flu- 
men  oriensa  meridie,  noiniue  Muthul.  (Id.  ihid.,  xlviii.)  —  C'est  le  Vovëpinatos  de 
Ptolémée,  aujourd'hui  la  Seihouse,  qui  se  jette  dans  la  Méditerranée,  à  l'est  de 
Bone.  —  Rien  n'indique  dans  Salluste  que  Suihul  soit  du  masculin.  —  Quant  à 
Mm</im/,  l'auteur,  par  ignorance  ou  par  distraction,  a  pris  un  nom  de  fleuve  pour 
un  nom  de  lieu. 

-  Ce  vers  n'est  pas  dans  le  manuscrit  i5'i62. 

'  Cf.  Doctrinal,  i"  part.,  v.  196-912;  —  Priscianus  utetrificalus ,  v.  6oi-6o8. 

*  Ces  vers  manquent  dans  le  manuscrit  ij^G-^. 

*  Les  paragraphes  9  et  10  manquent  dans  le  manuscrit  i5462. 


CAPUT  W.  —  DE  NOMINIBUS.  Ul 

X.  Omni;i  iioinliin  veiiiciiti;!  ;i  noiniiiihiis  scriinde  detlina- 
tionis,  ol  (Icsmeiitia  in  tds,  forni.iiiliir  ;i  jjcinlivo.  addita  tas,  ut 
bonus ,  boni ,  addifa  tas,  i'ii  bonitas.  Si  vcio  lial)iieiiii(  duo  //,  ulli- 
muin  i  mutatnr  in  r  hicvem,  et  addilur  tus,  ut  plus,  pii,  i  in  e, 
et  addita  tas,  lit  jnctas:  prêter  liber,  libcrtas,  et  puber,  pubcrtas 
et  siinilia,  que  foiinantur  a  nnniinativo,  ut  Itbir ,  addila  tus, 
fit  liber  tas. 

Item  deslnentia  in  tas,  venientia  a  nominihns  tortic  derli- 
nationis.  formanlur  a  dafivo,  addita  tas,  ni  feli.r,  felicis,  felici, 
addila  tas,  lit  félicitas:  [)reler  ista  :  Itonor,  lionestas;  mujor,  inn- 
jestas:  [el  yvQlev]  pauper,  paupertas:  vctus,  vctustas,  que  oniiiia 
formantur  a  nominativo. 

XI.  Ilec"  sunt  ilia  adverbia  ([ue  tantuni  romparaïUiir  iti  ad- 
verbiis  :  diu,  diiitius,  dintissimc;  nuper,  nuperius,  nupcrrime;  sepe, 
sepnts,  sepissimc:  satis,  satius;el  secns,  secnis. 

Hec  sunt  illa  adverbia  seu  prepositiones  que  coniparantur  : 
ante ,  post ,  pridem , prope ,  super,  infra,  ultra,  intra,  extra,  citra. 

Hec  sunt  illa  nomina^  et  adverbia  que  carent  tertio  gradu  id 
est  superlative,  et  illa  continontur  in  istis  vcrsibus  : 

Ante^,  inenior,  jiiveiiis,  citiaqne.  scnox.  adolescens, 
Pro.ximui,  obni.vus ,  loiigiii//uiis  (leiiiquc  diccs; 
lliis  secu.s  atqiie  dives  cf)iijnngerc  rite  scialis; 
Scito  quod  isla  graduin  iiequeunt  assumerc  ternum. 


^  «Hec  sunt  illa  nomiiia  et  adverbia.  .  .   islis  vorsil)usr5  manque  dans  le   manu- 
scril  i5'i6a. 

*  Le  manuscril  ijiôi  donne  ainsi  ces  quatre  vers  (fol.  iGo  r",  i'"  col.)  : 

Ante,  monior,  jiiveiiis,  citraque,  sencx,  adolescens, 
Scito  fjuod  isla  jjradum  tic(jucuiil  asccndere  Irinum. 
Hiis  «pn(«  atqiii^  satis  foiijunfji  rite  sciatis. 
I*i-fi\imiis  l'I  divps  paritcr  eonjungere  dcbcs. 

Le  Doctrinal  (  i"  part.,  v.  466)  dit  : 

Auto,  soncx,  juvenis,  adolescens,  qiiatdior  ista 
Sola  (jiiidem  solis  uluntiu'  comparativis. 

Knrin,dans  le  Priscianug  metrificaius  (v.  263)  on  lit  : 

Aute,  senex,  adolencem ,  juvenis  sunt  sine  summis. 


l/i2  GAPUT  W.  —   DK  NOMIMBUS. 

Oiiinia  ;ulvorl)ia  veniontia  a  iioininihiis  lertie  dcclinalioiiis 
forniaiiliir  a  dalivo.  addita  1er,  ul  fovlis,  Jurti ,  addita  ter,  lit 
fortiter.  —  Si  \  oro  noininativus  desinit  in  ens,  formantiir  a  ge- 
nilivo,  ut  pruâcna,  prudentis.  Us  \\\  ter  lit  prudcnler.  Ouod  faliit 
^'''  \'-  in  istis  :  audax ,  Il  (ludactcr;  Jacilis,  di^cilis,  faciliter,  diffieiliter,  (jiic 
proferuntur  [quandoqiic]  por  sincopam,  causa  niclioris'sonori- 
tatis,  ut  [faculter,  diJîcuJtcr]. 

Omnia  adverbia^  venientia  a  nominibussecundedeclinationis 
forniantur  a  dativo,  o  in  e,  ut  dncto,  o  in  e,  fil  docte;  et  omnia 
tcrminantur  in  e,  prêter  ista,  que  faciunt  in  c  et  in  cr,  ut  dure, 
duriter ;  Jirme,Jirmiter ; pmve ,  graviter;  [igiiave,  ignaviter-'Jiumane, 
humaniter ;  inhumane ,  inhumaniter ;^  suave,  suaviter ;  large ,  largiter; 
nore,  nov'tter;  unde  versus  : 

Largus  et  humanus^,  firinus  ,  diirus ,  novus  atqiœ  suavis , 
Hec  in  cr  vel  in  e  faciunt  adverbia  de  se. 

XII.  Singularia'*  quinquo  modis  transeunt  in  pluralia  :  in- 
venfu,  ut  due  catene;  oppositione,  ut  duo  soles;  participatione, 
ut  Gallia  citerior  et  GalUa  ulterior;  auctoritate  veterum,  ut  vina, 
frumenta:  et  quando  proprium  transit  in  appellativum,  ut  Salo- 
mones  m  Domino  sapientes. 

XIII.  [Onmia^  composita  ab  arte,  parte,  corde,  mente ,  capite, 
fronle  et  dente  sunt  oranis  generis  et  declinantur  hoc  modo:  hic, 
hec,  hoc  mers,  etc. 

Hec  noniina  sunt  promiscui  generis  :  arpiila,  mdvius,  mustella, 
passer.  ] 

XIV.  Quis  habet  septem  composiliones,  scilicet  :  siquis,  ne- 
quis,  ecquis,  mimquis,  alicptis,  nnusqiiisqne  et  quisquis;  et  habet 
quiiKiue  siilabicas    adjunctiones,   scilicet  :  quisnam,   quispiam, 

qiiisj)iilas,  qmsquam  et  quisque. 


'  cr.  Priscieii,  XV,  ni,  11. 

-  Ms.  i566!2. 

3  Ces  vers  inanqiienl  dans  le  cnaïuiscril  lâhG-?..  —  Le  premier  a  sept  pieds. 

*  Cepar.i{jraplie  1 -^  manque  dans  le  manuscrit  1  r)/i()2. 

^  Ce  parafjrapiie  1  3  manque  dans  le  mannscrit  de  Laon. 


CAI'IIT   W.  —   Dl<:  NOM  IMBUS.  I'i3 

llcni.  fjnis,  rnni  oiiiiiil)iis  suis  composllis  et  sill;ii)icis  ad- 
jiiiiclioiiihiis  iil)i([iio  aiiiillit  qui  in  siiijjulaii ,  cl  se  i[)siim  in 
phirali  |  perdit  ']. 

Ileiu  in  tribns  compositionihus  (yj</.s  corripiliir  in  singulari  nu- 
méro, et  nenlrnni  in  plnrali,  ut  sitiiui ,  ncqun ,  nliqua ,  et  cpiidam 
(licnnt  liiiDKjiin  et  ccijiui .  (piod  invenilur  in  Orado. 

Item-  qius,  ni  liiis  dnabiis  cnmposiliondius  niniiijin^  et  re- 
quis, est  inlerro{}a(ivnin,  ut  muuqnia  vel  ccquia  Velrus  cuirU?  cl 
cum  lîiis  dnabus  sillahicis  est  inlcrrogalivuni,  srilicet  nnm  et 
pinm,  ut  quistitim  et  qiiispiimi  homo  cuvnl'* 

Ilern  linc  nonien  <pti  liahct  1res  rnmpositioncs,  silicet  :  qui- 
vis,  quiUhct  et  quicuiiupie,  et  un;Hn  sdlaliicani  adjunctionem,  ut 
quifJnni. 

XV.  Nota^  quod  ista  nomina  :  omnis,  qndihct,  quivis,  qxucum- 
quo  et  uuuaqfiisquc  habent  distribui  [ad  1res]  ad  minus,  cirra 
appcllaliva;  in  pbirali  \oro  cirra  [1res  vel  plures?]  ',  neitler  vcro 
et  ulerque ,  (iltcr  et  utor  circa  duo  lantuin. 


'  Ms.  i5/i()3. 

-  trllcm  (jnix,  cuin  liiis  iIumIiiis.  .  .  (juiapimn  hottin  cioriln  riumqno  dniis  l(^  inniiii- 
scrll  1  ô/iG'. 

•'  ttN'oln  (|iiO(l  isia  nomiiin...  rirra  iliii)  lanlimi'i  niaïui'io  dans  lo  manu- 
scrit 1 3 /(()•'.. 

*   Il  V  a  rirca  sp.r  dans  \o  manuscrit  de  Laon. 


U4  CAPUT  XVI.  —   l)K  VERBIS. 


CAPUT  SEXTUM  DECIMUM. 

REGULE  IINTERCIS^  :  DE  VERBIS. 


T.  Hec  sunt  illa  verba  quarte  conjiigationis  que  faciunt  in 
simplicitate  futurum  iiidicativi  in  bo,  scilicet  ibo,  quibo,  ne- 
qiubo;  sed  in  corapositione  aliquando  faciunt  in  am,  aliquando 
faciunt  in  ibo,  ut  transeam  et  transibo. 

II.  Hec  verba  sunt  neutre  passiva^  que  in  preteritis  per- 
fectis,  et  in  hiis  que  perfectum  dant,  retinent  litteraturam  pas- 
sivam ,  et  in  ceteris  vero  neutrorum ,  scilicet  : 

Gaudco  cumfio,  soleo ,  simiil  audeo  ,jido, 
Quinque,  puer,  numéro  neutro  passiva  tibi  do". 

Hec  sunt  illa  verba  que  dicuntur  neutro  passiva,  scilicet: 
exido,  vapulo,  vcnco,Jio,  nubo  et  licco,  unde  versus: 

Exulo^,  cum  liceo ,  vapulo  cuin  veiieo ,  niibo , 
Sensum  passivum  sub  voce  gerunt  aliéna. 


'  Cf.  Priscien,  VIII,  xi,  Tn. 

-  Ces  deux  vers  sont  extraits  du  Doctrinal,  avec  de  légères  variantes  (l'^'paii., 
V.  9.58  et  969).  Le  second  manque  dans  le  nianuàcrit  i.")'iG-3. 

•'  Ces  deux  vers  manquent  dans  ie  manuscrit  106(32.  —  On  lit  dans  le  Gré- 
fiswîe  (ms.  16765,101.  hh  v"): 

Audeo ,  cum  soleo ,  ciun  prandeo ,  gaudco ,  fulo , 
Mereo ,  tnm  jio  iipiitro  passiva  notato. 

On  trouve  dans  le  Doctrinal  les  deux  vers  cités  dans  le  texte ,  mais  aver  une 
variante  du  premier  qui  doit  avoir  été  emprunté  par  Alexandre  de  Viiledieu  {Doc- 
trinal, i"part.,  V.  960  et  961)  au  Liber  Pauperum  de  Jean  de  Beauvais.  (Voyez 
Hauréau,  Notices  et  Extraits,  etc.,  t.  XXVII,  p.  53  :  Notice  sur  les  œuvres  authen- 
tiques nu  supposées  de  Jean  de  Gnrlande.) 


CAPUT   \VI.  —   Dt:   VKUBIS.  I/l'j 

Hec  sunt  illa  vcrba  terlic  ronjnijalionis  fjiie  liahenl  prelerila 
et  supina  ad  modum  (juartc  ri)n\ui\i\\'wms:  rupin,  pcln,  (jncin , 
(irccsso,  laccsso,  sapio  et  tcro. 

Hec'  sunt  illa  verha  :u['\\;\  (jnc  i;in'n(  siipiiiis  cl  |>reterilis 
passivorum,  scilicet  : 

Bespiio  ,  Uiiijuo  ,  liimi .  poscn ,  /«rfKO  qnii(|UO  ilisco , 
Cum  venio  [rpuno]  simiiL  addilur  urgct  cl  uuifi'l  : 
Ciim  sint  passiva  perdunt  sua  sepo  supina.  ' "'■  '^^ 

III.  Nota-  (|uod  lioc  veihiim  irnio,  in  simplicitate  et  in  com- 
positione,  est  neutri  gcneris,  nt  irnio,  advcnio;  prêter  ciim  istis 
quatuor,  scilicet  in,  prc,  circiim  et  cian.  ut  inveiuo ,  provcnio .  civ- 
cumvenio,  et  convenio  ([uamlo  stat  [yro  alloquor. 

Nota  quod  hoc  vcrburn  sedeo,  scdes.  in  simplicitate  et  in  coni- 
positione,  est  neutri  generis,  ut  sedco,  assidco,  quando  stat  pro 
sedei-e  sinipliciler:  j)reter  cum  istis  oh,j)os,  circiim  et  ad,  ut  ob- 
sideo,  possidco.  cinumsideo ,  et  nssidco,  ([uando  stat  pro  juxla 
sedere,  ut  iste  assidet  illtim,  id  est  sedet  juxta  illum,  cum  quibus 
compositionibus  est  activum.  [Compositum^  cum  m  fit  depo- 
nens ,  ut  insidior.  ] 

IV.  Nota  quod  hoc  verbum  do,  das  est  activum  et  prime  con- 
jugationis;  sed  si  componatur  cum  monosillabis  dictionibus, 
t'Ilicitur  tertic  conjugationis,  [ni'  nddo,  rcddo  et  condo;]  cum 
disi[labis  integris  raanentibus  [remanet''  prime  conjugationis, 
et  ubique  corripit  da  in  penultima,  ut  circumdamits ,  vcniimdamus 
et  pessumdamus.  Intègre  manentibus]  dictum  est,  propter  credo, 


'  «Hec  sunt  illa  verba  activa  que  carent  siipinis  et  hiis  que  formantur  ab  eis,  sci- 
licet :  meluo,  limeo,  renuo,  vespit»,  diu-o,  ponco,  nmbigo,  compenco,  urgeo  et  litKjuo 
in  simplici. n  (Ms.  1 54(39.) 

■'  Cf.  Priscien,  VIII,  vi,  3i. 

^  «Composituni.  .  .  insidior.n  (Ms.  i.54fiM.) 

*  Ms.  ibUG-3. 

=•  Ms.  i5463.  —  Manque  dans  le  munuscril  de  Laon,  par  une  distraction  du 
copiste,  trompé  par  la  répétition  des  mêmes  mois.  —  C'est  ime  répétition  de  ce 
qui  se  trouve  déjà  au  chapitre  vui,  p.  80. 


156  GAPUT  \VI.  —  DE  VERBIS. 

credis  et  vendo,  vendis,  cum  suis  composilis,  [qiiocP  componitur 
ex  crelum  et  do,  et  simililer  ex  venum  et  do].  El  est  noluiuluin 
(juod  r/c  iibiquc  producilur,  ul  circumdetur,  j)reter  in  preterilo, 
in  quo  brevialur;  unde  dictum  est: 

In  verbo  do ,  dos ,  si  sint  polisillaba ,  noscas 
Qiiod  de  lonn^atur,  sed  da  sonipor  brevialur; 
Preloritum  delur  brevibus  laiilum  el  brevietiir. 

Nota  quod  hoc  verbiim  sum,  es,  est,  cum  tribus  suis  roni- 
positis,  babet  participium  presentis  temporisa  cum  ab  habet 
absens;  cum  pre,presens;  cum  potis  nomine,  potens;  et  rum  aliis 
tribus  habet  participium  futuri  temporis  :  cum  pro ,  profuturus ; 
cum  de,  defuturus;  cum  ad,  adfiUurus. 

V.  Nota  quod  omnia  verba^  secunde  conjugationis  facientia 
preteritum  in  tii  carent  supinis.  ut  egeo,  egui,  et  vigeo,  vigui: 
prêter  ista  pa[teo],  jda[ceo].  ta[ceo],  no[ceo],  val[eo],  ca[r(?o], 
me[reo],  et  o.  h.  na.  en.  do. 

Omnia  verba  geminantia  preteritum  in  simplicitale  araitlunl 
geminationem  in  com|)Ositione,  ut  ciirro,  cucurri;  mcurro,  in- 
ciirri;  prêter  ista  :  do,  [sto],  disco,  posco,parco,  cano  cum  pre,  et 
pungo  cum  re,  unde  versus  : 

Si  componantur  geminantia ,  non  geminantur, 
Nisi  do,parco,  sto,  disco,  posco,  repu)igo\ 

VI.  Hec  sunt  iUa  verba  que  habent  participia  preteriti  tëm- 


'  Ms.  i5i62. 

2  a.  Doctrinal,  i"  part.,  v.  766-771.  —  La   même  théorie  se   reirouvc  dans 
le  Grécisme  (ms.  167/15,  fol.  80  v°)  : 

Hec  septem  sola  tantummodo  neutra  secundo 
Preteritum  faciiint  in  îti  divisa,  supina 
Necperdunt,  sicut  careo,;)a<eo,  m/eoque, 
Et  prêter  doleo ,  noceo,  placeo,  taceocpic, 
Nam  caritum  sive  cassum ,  passum ,  valitumque , 
Et  dolitum,  7iocitum ,  placilum ,  tacitum  scio  vere; 
Per  pîa.  ca.  ta.  pa.  do.  na.  no.  potes  ista  videre. 

'  Ces  vers  manquent  dans  le  manuscrit  i5462. 


CAPIJT   \VI    —   DU   VKHBIS.  1 'i7 

jioris;  ceno,  cenatns;  jiim,  juratua;  c.areo,  cossus;  polo,  pota lus;  ti- 
tuba, tituhntus;  prnmh,  pransua;  cjuirsco,  (juiclus ;  sncsco ,  suclus. 

[Nota'  quod  oinnia  verha  dcponenlin  habcnt  tria  participia 
in  ans  vcl  in  cns;  et  alia  in  lus  vol  in  rus:  prêter  mcdeor,  mcilcris, 
(juod  habct  tantuni  lucdcns;  et  rominiscor,  reminiscei'is ,  quod  liabet 
tantnin  romuitsccns ;  et  fruor.  frucris,  (juod  hal)et  tantnni /Îmcws; 
et  vescor,  vcscens ,  (piod  lial)el  tanlum  vcsccns;  et  prêter  rocor, 
vocaris ,  quando  est  deponens,  quod  habel  tantum  rocnlus;  et 
j)reter  mtor  quod  babct  ipiinque,  scilicet  miens,  nisus.  nisurus, 
niûcus  Glnivurus:  et  metior.  mctiris,  quod  habct  fjuinque.  srilicet 
mdicns ,  mclilus,  niotiturus,  mrusus  et  mcnsurus.^ 

Vil.  Nota  quod  omnia  verba  transeuntia  in  reni  rationalem, 
[vcl- irrationalem,  (juanivis  ncutra  | ,  possunt  habcre  passivum 
in  terlia  |)crsona,  tani  in  singulari  quam  in  plurali  numéro,  ut 
uro ,  aras,  aratur;  et  comedo,  comedilur.  Vcl  potest  dici  quod 
omnia  vcrba  ncutra  [et-^  transeuntia  in  rem  animatam  rationa- 
lem, vcl  irrationalem,  id  est  in  rem  inanimalam],  reguntexna- 
tura  transitionis  accusativum  post  se,  et  possunt  haberc  tertias 
personas  passivorum,  tam  in  singulari  quam  in  plurali. 

Vin.  Cado,  cadis,  cuin  omnibus  suis  compositis,  caret  supi- 
nis,  prêter  cum  oh,  cum  quo  facit  obcasum. 

Nota  quod  hoc  verbum  cado,  cadis,  in  ||  simplicitate  et  in  com-  Foi.  K7  v° 
positione  neutrum  est,  prêter  cum  istis  :  pxcedo,  concedo,  procéda 
et  anlccedo. 

[Facio'\facis,  verbum  neutrum  est,  et  compositum  cum  pre- 
positionibus  semper  est  activum,  ut  inficia;  prêter  cum  hiis  : 


'  «Nota  quod  omnio  verba  deponentia.  .  .  mensuriisr)  mnnqiu'  dans  le  manii- 
scril  de  Laon. 

-  En  inlerlijjnc,  d'inie  autre  main. 

^  (Tct  Iranseuntia.  .  .  in  animatam  :  n  on  interligne,  d'une  nntie  main. 

*  Le  lond  de  cette  noie  se  trouve  dans  l'riscien,  VIII,  vu,  3;î-35,  el  VIII,  iit, 
l '^  —  Tout  re  passnjju  :  r lùicin ,  fucis ,  verlium  nouirum  est.  .  .  et  animadverlo 
neuirum  esl?i*(p.  l'u),  I.  i-j),  e^^l  cnipninti»  nu  in.uiuscril  i.^j'ifi'i;  il  niani[ui'  dans 
le  manuscrit  do  Laou. 


U8  CAPUT  XVI.  —   DE  VERHIS. 

offlcio,  proji'cio  et  iJejicio,  in  quibus  est  neulniin.  Tanien  injicior, 
hijiccris,  cl  proficiscor,  proficisccns ,  et  (Jejiciscor,  dr/icisccns,  siint 
(îcponentia.  —  Composilum  cum  advcrbiis,  ut  benofarif),  imile- 
fdc'w,  rsiitisj'acio,  neutruni  est,  licet  in  divina  pagina  invenialur 
adcfacimim,  in  passiva  significatione.  —  Compositum  rum  infi- 
nitivis  verborura,  ut  tcpefacw,  ex  tepere  et  facio;  cakfacio,  ex  calere 
cl  facio;  et  commoncfacio ,  cum  biis  neutrum  est;  tepefacis  et  cale- 
fdcis,  commonefncis  breviantur. —  Compositum  cum  aliis,  scilicet 
cum  adverbiis,  longatur  secunda  persona.  —  Compositum  cum 
nnminibus,  quidam  volunt  esse  activum  et  transire  ad  primam 
conjugationem ,  ut  comifco,  amplijico,  velijico;  prêter  gralijicor, 
testijicor,  versljicor  et  ludijkor.  Tamcn  invcnitur  activum,  ut  in 
Saiustio  :  ludijicare^  (pro  ludijicahant)  consulcm. 

[Omnia  verba  desinentia  in-  co  sunt  secunde  conjugationis, 
ut  (loceo;  prêter  ista,  scilicet  meo,  beo,  creo,  screo,  laqiieo,  nauseo, 
calceo,  nucleo,  que  sunt  prime  conjugationis;  et  prêter  co,  quco, 
cum  suis  compositis,  ut  veneo,  ndco,  nequeo,  que  sunt  quarte  con- 
jugationis. —  Nota  quod  invenitur  cieo,  des  de  secunda  conju- 
gatione,  et  cio,  cis  de  quarta  conjugatione,  etc/eohabet  primam 
brevem;  a  supino  ejus  formatur  cito,  ciimn,  chu;  m  in  o  fit  cilo. 
Clins;  componitur  cum  ex,  et  dicitur  excHo,  excitas.  —  Cio,  cis, 
de  quarta,  habet  primam  longam;  per  forraationem  fit  cxcito; 
dicimus  procieo  (^procax);  componitur  cum  sollus  et  i\t  sollicilo , 
sollicilas;  idem  soUicilus. 

[Eo,  is,  simplex  et  compositum^,  neutrum  est,  prêter  cum 
hiis  :  ineo,  adeo,  siibeo,  prctereo,  circumeo,  transeo,  amhio,  obeo, 
anteeo,  et  coeo,  pro  colligo.  —  Prop.  Omnibus  remanet  e  (prêter 
in  ambio  quod  non  habet  c)  in  simplicitate  et  in  compositione, 
in  presenti  gerundio  similiter  et  in  genitivo  presentis  participii, 
ut  subiens,  siibemitis;  sed  videtur  contra  rationem  ,  quia  genitivus 
débet  formari  a  nominativo.  —  Solutio.  Dicimus  quod  nomina- 


'  Salluste,  Jugurthinum  bellum,  xxxvi. 

^  Cf.  Priscien,  IX,  vni,  lio,  Iti  \  De  xii  versibm  Sneidos ,  cap.  m,  45. 

^  Cf.  Priscien,  VIII,  vi,  3i. 


GAPUT  XVI.  —   DE  VERniS.  l/i9 

(iviim  arcijiit  al)  anli(|ii()  jinilerilo,  ot  {jcniliviiiii  al)  anliijuis- 
siiiu».  l't  (|iiia  (lia  iiiijx'rlccla  liahuiU'O  ,  ^s■.  it,  iii  aiili(|ii(>  jti'clo- 
rilo  iinix'rIV'cto  lial)('l)al  c  in  |)rliiia  [tcrsona,  cl  (lict'haliir  vduuii, 
cl  al)  illo  (Icscendil  (jcniliviis:  iiKnlniii  (liciiiil  ilxnii ,  cl  al)  illo 
nominalivus  (lescendil.  —  Nula  qnod  oheo  diias  liabel  signilira- 
tiones  :  ohco,  id  osl  clrcumdo,  {>l  iii  liac  sii^mlicalionc  esl  acli- 
viim;  elobco.  Id  esl  morior,  et  in  iiac  si[jnili(alnn)C  esl  ahsolii- 
tum.  —  [.S'///(ro|'  nro  sithsislo  |  esl  neiilruni|;  coiilra  |  |>ro  | 
incipio,  ex  stisutn  vel  sursum  el  rilo,  cilns,  |  est  nculrunij. 

[  Fcr/o,  vcrtis-,  in  sini|)licilalc,  osl  aclivum  ;  scd  in  rniiipo- 
sitione  fit  ncutruni  vel  (lc[)(inens,  ut  reverlo,  jnrvcvlo,  connrlo; 
revcrtor,  prevciior.  cotwcrtur.  cl  (iiiiiiKidrciio  neulrnin  esl  |. 

IX.  Quatuor  sunt  verba  anoinala,  sciliccl  :  s^m^yc'yo,  vulo  cl 
cdo;  et  dicuntur  anomala,  irrcjjularia,  al)  a  (|uod  est  sinc^  et 
novma,  rejjula;  iudc  anomala,  id  est:  sine  re|fula. 

X.  Mtllu''  nittlis  est  aclivum  ;  scd  in  composilione  ellicitur 
neutrum,  ut  conimilto  cl  admillo  quando  stat  pro  peccarc. 

Plecto,  in  simplicilalc  non  est  in  usu;  sed  in  composilione 
est  communis  jjeneris,  ut  (mij>lcclor. 

Nota  quod  hoc  verbum  cuvere ,  cauium,  valet  lanlum  (juoad 
adhiberc  cautelam,  ut  cave  tibi,  id  est:  cautclam  adliibc  libi,  et 
tune  neiilruni  est. 

Item  cavco,  vi(o,  ut  aivcu  lalroncm,  id  est  vito,  et  tune  est  ac- 
livum. 

item  carco,  id  est  observo,  ut  hoc  aivclur  m  Icfribus,  id  est: 
caulc  observatur,  et  tune  est  aclivum.  Cndc  versus  : 

Hoc  verbiim  caveo  Iria  viiU  sihijura  tenere  : 
Vital  cl  observai,  cautclam  \iill  adiiibcre. 


'  Les  mots  onlro  crocliols  manqiicnl  dans  le  mniiiisc  rit.  —  Le  Icxlo  est  ici  forfo- 
ment  ailcié. 

2  Cl".  Piiscion,  VIII,  M,,  ;]3. 

•^  Ce  paragraphe  i  o  manque  dans  le  maïKisrrit  lô/Mif?. 


ÎÔO  CAPUT   XVI.  —  DE   VERBIS. 

Nota  quod  hoc  vcrhum  vako  plures  liabet  significationcs,  ut 
iste  valet,  id  est  :  salvus  est  ;  et  istc  valet,  id  est  :  potens  est;  et  valet, 
spectat  ad  prcrium;  et  valet,  id  est  périt,  ut  :  valeat  qui  inter  nos 
(juerit  fliscoi-diam,  id  est:  pereat;  unde  versus: 

Snnum,  cum  precio ,  passe ,  périt  atqiH'  snlulat, 
Una  voce  valet  signifîcare  potest. 

XL  Hec  sunt^  illa  verba  acliva  cjue  apocopantur  in  impera- 
livo,  scilicct  :  die,  duc,fac,Jer;  die,  ad  differenliam  \m\usdica, 
dicc;  duc,  ad  differentiam  hujus  ablativi  duce;  fac,  ad  difTcren- 
tiam  hujus  ablativi  face  \)ro  Jacella-;  ftr,  ad  diiïerentiam  hujus 
genitivi  fere,  pro  hcstia. 

XII.  Hec  sunt  illa  verba  neulra  que  conjunguntur  cum^  ge- 
nilivis  et  ablativis,  sciiicet  egeo  et  indigeo,  ut  egeo  panis  ci  pane; 
indigeo  vmi  et  vino. 

Hec  sunt  illa  '  verba  deponentia  que  conjunguntur  rum  gc- 
nitivis,  accusativis  et  ablativis,  scïYicci  fruor,  Juugor,  potior,  utor 
et  vescor,  ni  fruor  pams,  eipanem,  ei  pane. 

XIII.  Hec  sunt  illa  verba  que  in  simplicitate  sunt  neulri  ge- 
neris,  et  in  compositione  efficiuntur  activa,  sciiicet  cedo,  cedis; 
credo,  credis;  sedo ,  sedas;eo,  is  ;  facio ,  j'acis  :  pario ,  paris  ;  pungo , 


'  Cf.  Priscien,  Vlll,  i,  6. 

"^  Facella,  mot  italien,  diminuti!  de  Jace,  rtortiie*:.  C'est  une  nouvelle  inditulioii 
de  la  nationalité  de  l'auteur.  (Voyez  plus  haut,  p.  135,  note  i ,  et  p.  iSg,  note  3.) 
—  r.tlic,  ad  difTerentiam .  .  .  pro  heslia-n  manque  dans  le  manuscrit  i5469. 

■^  Cf.  Priscien,  XVI]I,xxx,  !î()5.  —  Les  paragraphes  la  et  i3  manquent  dans  le 
manuscrit  i  5^09. 

■'  (]f.  Priscien,  XVIlI,.\x,  i()3,  lOA;  xxiv,  189: 

Vescor  cum  potior,  fruor  addaa.fmiffor  cl  utor. 
Utimur  utilibus,  fruimar  coelcstibus  cscis, 
Vescimur  œternis,  polior  dapt',  fiuijjor  lionorc. 
Ista  notant  usum  ;  quarlurn  scxtumque  sccunduni 
Deposcunt  casum,  polius  tamen  addito  sextuiii. 

(Jean  de  Garlande,  lAhellus  metricvs  de  verbis  tlcpotienliulibus  ;  cf.  Notice  sur  les 
(L'uvres  aullientiquei  ou  supponées  de  Jean  de  Garlande,  par  M.  Hauréaii,  dans  le 
37''  vnlimie  des  Nnliros  et  l'^TlrinlH  des  manuscrits ,  etc.,  p.  (')'].) 


GAPUT  \Vi.  —  DE  VERBIS.  151 

sedeo,  vado  et  venio.  —  Vado,  vadis,  tanlum  ctiin  iiiia  sola  coiii- 
positionc  est  aclivmn,  ut  inrado.  mvtidis. 

Noia  ([uod  vcrhum  lioc  sciitio,  sentis,  acllvuin  est;  sed  coinpo- 
sitionis  gratia  lit  deponcns,  ni  asscnlior  cl  dissentior. 

XIV.  Hec  sunl  illa  verba  (|U('  liabcnl  sonsmii  prescnlis  et 
preteriti,  scilicet  odi,  novi,  cepi,  mcmuii,  unde  versus: 

Bis  duo  sunl,  odi,  novi,  cepi ,  vieminiquc. 
Que  reliiicnt  sensuni  prescnlis  prelerilique. 

XV.  Omnia  verba  perlinentia  ad  splendorem  rarent  supinis, 
[ivoicv  fulip'O  (piod  ïnc\[  fiilsum. 

Omnia  verba  pcrlinenlia  ad  menioriam  conjungunlur  cuni 
genitivis  et  accusativis,  ut  obllviscor  tut  et  le;  memmi  lui  et  le; 
recordor  lui  et  le. 

XVI.  Hec  sunt^  illa  tria  verba  deponentia  que  producunt  pen- 
ultiinani  sillabam,  scilicet  adulor,  prestolor  et  consulor  :  ||  undu  Fol- 88  r" 
versus  : 

DicÀlo  jmcstolor-,  consulor,  seinper  adulor. 

XVII.  Hec  sunt  dla  verba  (jue  curent  propriis  preterilis,  sed 
arcipinnt  niiilno  ab  aliis  : 

Sido'^,  sislo,Jcro,  tollo,  fsrio ,  fnrio  ,  cevno 
Cicuulent  non  |)ro|)nis,  sod  prelerilis  alionis. 

[Et''  nota  ([uodycrdiabet  nnillas  sigiiilicaliones;  unde  versus  : 
Ferl  piilitur,  dicit;/ér<  ciipit  alqiie  gcniit.  ] 

Suh,  sidis,  accipit  a  verbo  scdeo,  sedes ,  et  facit  sedi.  —  Sisto, 


'   Le  parnjjraplie  iG  manque  dans  le  inannscril  i')'\()-i. 

-  Celte  quanlilé  n'est  pas  indi(|iiL'e  par  Tliurnl    dans   ri'unnK'ialion  (|iril  fa 
p.  b^H  et  sniv. 

•''  Ces  vers  se  Irouvenl  déjà  plus  haut,  cliap.  viii,  p.  H:!. 
*  ffKt  nota.  .  .  alque  {joniil.'o  (  \ls.  if)'!!)'!.) 


152  CAPUT  XVl.  —   DE   VERBIS. 

clicil  Priscianus'  quod  habet  duas  significationes  :  sislo,  id  csls/o, 
et  (une  est  neulrum;  et  sislo,  id  est  staluo,  et  lune  Iransilivuni 
est;  et  quando  neutrum  est,  accipit  a  sto,  stas,  preteritum  et 
{diQ\istcU,  et  suj)iiiuni  stalum,  slatu:  unde  versus  : 

Sisto  facit"  stalui ,  si  Iranseat,  uimm  statutvm ; 
Cura  fiierit  neufruni,  dicilo  sisto,  sleti. 

Fera  accipit  a  tulo,  quod  non  est  in  usu ,  et  l'acit  tuli.  — 
Tollo  accipit  a  sustulo  et  facil  sustiili.  —  Fiirio  accipit  ah  insanio 
et  facit  insanui.  —  Ferio  accipit  a  percntio  et  facit  peiriissi.  — 
Cerno  accipit  a  cresco  et  facit  crevi.  —  Sed  Priscianus  cum  nul- 
lam^  faciat  mentioneni  de  cerno,  [quero  quare  ponitis? —  Sed 
dixerit  ita  :  Prior  ego  eodem  modo  volo  ponerej. 

XVIII.  Hec  sunt  illa'^  verba  que  non  habent  primana  perso- 
nam  presentis  temporis,  scib'cet  dor,for,  scior;  sed  utimur  tan- 
tuni  in  secunda  persona.  Unde  versus  : 

Dor,  foi-  sive  scioi'  presens  non  continet  usus. 

Dicimus  enim  vel  rlnns  vel  {Jnre,  datur ;  faris  \e\  fare,  faiur; 
sciris  vq]  scire,  scitur. 

XIX.  Hec  sunt  illa  verba  que  deficiunt^  in  conjugatione 
modis  et  personis  :  inft,  verbum  generis  neutri,  tertie  persone, 
modi  indicativi,  speciei  derivative.  a  componentibus  figure 
composite  ex  in  ai  fit,  compositio  injit,  conjugaiionis  nuilius,  sed 
quidquid  habet  ad  modum  quarte  conjugationis  [habet],  per- 
sone tertie ,  numeri  singularis ,  et  non  habet  nisi  infit. 


'   Priscien,  VIII,  xi,  5o. 

-  Ce  distique  semble  emprunté  à  ileux  vers  du  Doctrinal  (i"  part.,  v.  886  et 
H87)  cités  plus  haut  (chap.  viii,  p.  89  ,  noie  1). 

'  Celle  observation  mérile  d'être  remarquée  pour  constater  une  fois  de  pUis  dans 
quel  ordre  d'idées  a  été  fait  ce  Compendium  Grammalice.  —  r quero  quare.  .  .  po- 
nere.Tî  (Ms.  iô/jGs.) 

''  Le  paragraphe  18  n'est  pas  dans  le  manuscrit  lô/ifi:?. 

'  Cf.  Priscien,  VIII,  xi ,  xii,  59-63.    -  Dnclrinnl,  i"  part.,  v.   1010-1018. 


CAPCT  \VI.  —   DE  VERBIS.  153 

Foreni,  verhiiiii  {jciicris  neulri,  Iciiiporis  |)resunlis  el  pretorili 
iiiiperrocli  iiiodi  siil)jiiii((ivl ,  |  vel  o|ilalivi',  li|;ure  siinplicis  vel 
coinposile,  conjujjalionis  iiullius,  si'd  (jui(jiiid  habet  ad  inodum 
tertio  habet,]  ila  declinatur:  optalivo,  ut  furcm,  fores,  foret,  cl 
phirallter,  ut  forent:  inlinilivo,  fore;  ci  ila  dcch'nantur  conipositu 
cjus,  scûicel  ajjorcin,  perforent,  eonforem. 

Ville,  salve,  ave,  verba  dofecliva,  siinl  neulri  gcneris,  Icm- 
poris  presenlis,  inodi  imperativi,  speciei  primitive,  figure  sini- 
plicis,  coDjiifjalionis  secunde,  personc  secunde,  cl  numeri  sin- 
gularis;  [quidcpiid-  habcnt,  ad  inudum  secunde  conju^jalionis 
babent,]  et  declinatur  sic  [ave\  :  imperativo,  ave,  el  pliiraliter, 
avete;  fuluro,  avcto ,  et  ])Iuralilcr  avetole;  infinilivo,  avère.  lia 
declinaiitur  salve  el  vale. 

Nota  (piod  ave  dicitur  in  advenlu,  vale  in  recessu,  el  salve 
comprebendil  ave  el  vale,  tara  in  advenlu  quam  in  recessu.  [Et 
in  recessu-*  simililer  aveio,  ul  in  Saluslio,  cuin  dédit  Aureliam; 
—  infinilivo  salvere,  unde  Oratius  :  J/c  c*  salvere,  ubi  renianeat 
in  salutatione.]  Unde  versus  : 

Dicit  (we  '  venions  do  juro,  ra/cque  recédons; 
Hoc  vorbiun  salve  coniprendil  aveque  l'rt/eque. 

Aveo,  aves,  avet,  verbnin  anliquuin  est,  sed  nunc  non  est  in 
usu,  nisi  [avehas-\  aveb<u\. 

[Qiicso,  verbum*''  gencris  nullius,  temporis  presenlis,  con- 
jugationis  terlie,  non  babel  nisi  queso,  (juesumus,  n\  est  roi>o, 
ro^amus. 

[Faxo  verbuni  anliquuni  est,  derivaluni  a  facto,  gencris  nul- 


'  Ms.  i56G'2. 

-  Ibidem. 

*  Ibidem.  —  Salluslc,   ùitilina,  xxxv.  —   Hor.ice,  Epilres,  F,  vu,  00;  F,  x,  i  ; 
Odes,  I,  xxtii,  i5. 

*  Ces  deux  vers  se  Iroiiveiil  Jaiis  le  (J rvcismc  (im.  1/17/15,  loi.  -jf)  v"). 
^  Ms.  i.t/iO-î. 

"•  Ibidem. 


15i  CAPUT  XVI.  —   DE  VERBIS. 

lius,  teraporis  presentis,  et  non  liabet  \\\û  faxo .  faxis ,  faxil ,  ot 
pluralP  faxiiil.] 

Explicil,  vcrhum  generis  neutri,  temporis  presentis,  modi  in- 

dicalivi,  speciei  derivative,  conjugationis  nullius,  a  coniponen- 

Foi.  88  v".    tibus  figure  composite,  ||  ab  ex  et  plko  compositum,  non  habel 

nisi  explicit,  cxphchint,  ut  cxplicit  liber  Lucani,  id  est  finem  capit, 

et  exphciunt  régule-,  id  est  finem  capiunt. 

Incipit  similiter  declinatur,  et  componilurabm  et  cnpio,  capis, 
et  non  habet  nisi  incipit,  incipiunt,  ut  incipit  liber  Salustii,  id  est 
principium  capit.  et  incipiunt  Ysagoge  Porphyrii,  id  est  princi- 
pium  capiunt. 

[Aîo,  (lis,  verbum^  generis  nulJius,  temporis  presentis,  modi 
indicativi  vel  imperativi,  conjugationis  nullius,  sed  quidquid 
babet  tantum  ad  modum  cpiarle  conjugationis  babet,et  non  ba- 
bet  nisi  aïo,  ais ,  ait,  et  plurali  aiunl;  preterito  imperfecto  aie- 
bam,  aiebas,  aiebal,  et  plurali  aiebant;  imperativo,  ai  et  plurali 
aiamus. 

[Inquio,  \erhum  generis  nullius,  temporis  presentis,  vel  fuluri 
modi  indicativi,  vei  imperativi,  conjugationis  nullius,  sed  quid- 
quid habet  ad  modum  tertie  conjugationis  habet,  et  declinatur 
sic  :  inquio^,  inquis,  inquit,  et  plurali  inquiunt;  preterito  imper- 
fecto, inqmebam,  inqmebas,  inquiebat,  et  plurali,  inquiebant; 
futuro,  inqiiam  pro  inquiam;  imperativo,  inqiie;  habet  unum 
participium  quod  est  inqiiiens.] 

XX.  Hec  sunt  illa  verba  que  non  sunt  in  usu  in  simplicitate, 
sed  in  compositione,  scilicet  licio,  spicio,  cendo,  fendo,  plecto, 
cello,  sidero,  grego,  cumbo,  [leo^,pleo,  stivguoj. 


'  Ms.  lo^Ca.  —  On  trouve  encore  f(ixim,  Jaximus,  jaxilis ,  faxem.  (Cf.  Dic- 
tionnaire de  Freund.) 

^  et  expliciunt  omilie  Greijorii.  .  .   (Ms.  i5^G3.) 

^  vAio,  (lis.  .  .  quod  est  inquiens.^i  (Ms.  i5469.)  —  On  doit  remarquer  que 
partout  où  le  manuscrit  de  Laon  met  genei-is  neutri,  le  manuscrit  iSiOa  met  ffp- 
neins  nullius. 

*  On  trouve  encore  d'autres  formes,  (Cf.  le  Dictionnaire  du  Freund.) 

^  Ms.  15/163. 


CAPUT  XV [.  -   f)K  VERBIS.  155 

\\I.  Oninc  parlicipiuin'  aut  est  lijjiirc  siin[)licis,  id  timaus, 
mit  (Icconiposito,  ni  pcramans,  prêter  illa  (jihî  veiiiunt  a  vcrbis 
mcoiii[)ajjinatis,  scilicel  p'niijo,  Imijjo ,  frmqro ,  fero ,  et  ago-  et 
l'omposila  eorum;  et  intellijjendum  est  de  participiis  a  siipiiio 
formatis. 

Item  intelligendiiin  est  <juod  duo  exigiinlur  ad  lioc(|iiod  par- 
licipium  sit  compa^inalmn,  primo  quod  non  servel  vocalem  sui 
verbi,  temporis  presentis,  nsimeri  sinjjnlaris;  secundo  quod  si'r- 
vet  vocalem  primam  prelcriti  sui  sim[)licis.  Servare  com])aKineni 
in  vcrbis  est  |)rimani  vocalem  el  consonantem  (juas  verbum 
hab(!t  in  presenti  servare  in  preterito  et  supino. 


'  Cl",  l^riscien,  XI,  viii,  3i  ot  'S-?.. 

Omnes  participes  aut  siinplicis  esse  iijfuru 
Aut  decomposilc  dicere  non  dubitcs. 

( GrcVismc ,  nis.   147/15,  fol.  'i-^  x".) 

Farticipans  simple  dccompositeve  figure  ; 

Effractus  vcl  contractas  inajfc  roniposilc  sunt. 

(Priscianus  metriftcatus ,  v.  (jiG  cl  917.  ) 

-  Le  texte  du  nianuscril  loAGa  est  très  difTcrcnt  ici  de  celui  du  manuscrit  de 
Laon;  je  crois  devoir  le  reproduire  en  entier  : 

rOmne  participiiun  aut  est  tij^urc  siniplicis  aut  decomposite,  prêter  illa  ([ue 
veniuul  ab  islis  verliis  inconipajjiualis,  panjjo,  tungo ,  franco ,  fero  el  ago;  el  de  par- 
ticipiis a  supino  foi'uialis  iiitclli{{ei)dum  est.  —  Nota  quod  quidam  dicunl  :  Micliil 
est  dictu  verijum  inconipajjinaluui ,  cl  parlicipium  incoiui)a;jinaluni,([uin  IViscianus 
non  dixit,  sed  liée  participia  non  servant  compajineiu  suoruui  verboruni.  —  Qui;- 
ritur:  Frung'ens,  cujus  liyure?  —  Si  dixerit  :  decomposite,  probo  quod  non. — 
Dicit  t'riscianus  :  Omne  parlicipium  aul  est  fi<jure  simplicis  aut  decomposite,  prêter 
illa  que  veniunt  ab  islis  verbis  incompaginalis;  ergo  frangens  est  figure  compo- 
site, el  tu  dicebas  decomposite,  ergo  maie.  —  Ad  boc  dicendum  quod  Priscianus 
intellcxil  de  participiis  a  supino  i'ormalis.  —  Itksi  QUEniTur.  :  Quid  est  conipago? 
Dicilur,  quando  liltero  non  servanlur  in  coujunctura  ;  quia  cum  à'ico  frango ,  modo 
babel  a;  fregi,  modo  babel  e;fraclus,  modo  iiabel  a.  Sic  ponilur  régula  magislro- 
lum  :  Omne  parlicipium  est  figure  simplicis  vel  decomposite  ,  prêter  isla  :  jifmgo, 
tango ,  f rail  go ,  Jïto  el  ago;  calefacio ,  calejeci,  calejnclum,  modo  babel  a,  modo  c, 
modo  a,  et  tamen  esl  de  exceplalis:  ergo  régula  curla  est.  Simililcr,  circunulo,  cir- 
cumdedi,  circumdalmn;  ergo  plura  sunl  quam  dicilur,  —  el  iiisero,  inserui,  in- 
situm,  et  multa.  —  Ad  boc  dicimns  (piod  I^riscianus  non  posuit  nisiduo,  el  dixit  : 
similia.  Bene  possumus  poiiero  (|ue  volumus,  quia  ille  qui  couiposiiit  dcmiuM  luil 
recordatus  de  pluribus.  ?5  (  Ms.  i5/i6a,  fol.  i(Ji  r",  1"  col.) 


15G  GAPUT  XVI.  —  DE   VERBIS. 

Nota'  quod  quatuor  exiguntur  quod  aliqua  diclio  sil  parti- 
ci[)iuni,  scilicct:  significalio,  consignificatio,  conjugalio  et  tcr- 
minatio.  —  Significalio,  ut  signilicet  actionem  vol  j)assioncm: 
consigniiicatio,  ut  consignificet  lempus  presens,  j)rel('rituni  et 
futurum;  conjugatio,  ut  servet  conjugationeni  sui  vcrbi;  teriiii- 
iiatio,  ut  terminetur  in  ans  vel  in  ens,  in  tus,  vcl  in  sus',  vel  in 
us,  vel  in  xus,  vel  in  dus,  vel  in  rus. 

XXII.  Nota-  quod  omnia  gerundia  et  supina  sunt  nomina, 
secundum  quosdam,  speciei  derivative,  gencris  nullius  et  nu- 
meri  nullius,  quia  nullius  generis  et  numeri  nullius  proprie- 
tatem  servant  in  constructione  ;  et  gerundia  habent  très  casus, 
scilicet  genitivum,  ablativum  et  accusativum,  uiamanih,  amando, 
amandum.  —  Supina  habent  duos  casus,  scilicet  ablativum  et 
accusativum,  ultimatum,  amatu. 

Nota  quod  ablativi^  gerundiorum  tria  habent  notare,  scilicct 
causam,  consecutionem  et  concomitationem  temporis:  causam, 
ut  m  Icpcndo  proficio,  id  est  :  quia  lego ,  projicio;  consecutionem, 
ut  m  legendo  projlcio,  id  est:  si  lego,  projtcio;  concomitationem, 
ut  m  legendo  proficio,  id  est:  dum  lego,  proficio. 

Quatuor  modis^  transeunt  participia  in  vim  nominis,  scilicet: 

1  a  Nota  quod  quatuor  exiguntur.  .  .  vel  iu  dus ,  vel  in  rusv  manque  dans  le  ma- 
nuscrit 15^63. 

-  Cf.  Priscien,  Vllf,  ix,  Ai-5o;  xiv,  71.  —  Cette  question  est  très  lonfjuement 
traitée  dans  la  glose  Admirantes  (ms.  253  de  la  bibliothèque  d'Orléans).  Cl.  ïlui- 
rot,  p.  38o-38i. 

*  «Nota  quod  ablativi.  . .  id  est  dignus  legin  manque  dans  le  manuscrit  i5462. 

*  Cf.  Priscien,  V,  xi,  58;  XI,  i,  5;  viii,  3i.  —  Ces  quatre  modes  sont  égale- 
ment indiqués  dans  le  Doctrinal,  2°  part.,  v.  995-997.  —  Dans  la  glose  Admi- 
rantes (ms.  353,  biblioth.  d'Orléans)  on  discute  cette  théorie,  et  l'on  conclut 
ainsi:  trllnde  illa  quatuor  supra  dicta  non  sunt  causa,  sedsunt  signa  quando  actus 
debcat  converti  in  habilum.  Et  liabitus  est  qualitas  in  co,  et  ex  substantia  et  qua- 
litate  lit  nomen.  Ideo  parlicipium  est  nonien,  quando  actus  convertitur  iu  habi- 
lum.» (ïhurol,  p.  3io-34i.)  —  Les  commentateurs  du  Doctrinal,  au  xiv*  et  au 
XV*  siècle,  ont  suivi  la  même  doctrine:  mais  le  Priscianus  tnelrijicalus  ne  donne 
que  trois  modes  : 

Parlicipans  nomen  facicl  qui  romparal  ipsuni , 
Et  qui  componil,  nec  non  qui  tempora  dcmil. 

(Priscianusmcttificalus,  v.  91601917.) 


CAPUT  \V1.  —  I)F.  VERRÏS.  157 

ronslriictionc.  ([iiniido  liaIxMil  aliam  ronslniclioncnKjuam  siiiim 
vcrhum,  iil  (tmdns  illins  et  dodus  grtmimaUcc;  coin|)Osilionc, 
qiiantlo  hal)enl  aliam  coinposilloncm  ([uani  suum  vcrbiim,  ut  m- 
doctus;  coraparatione,  (juaiido  coiiiparaiiliir,  ut  (munis,  ainanlior, 
amanlissitmis;  t('ni|)oris  ainisslonc.  <|uaii(lo  amittunt  tempus,  ut 
isle  liber  est  Icgcndus,  id  est  :  diipiuslrgi. 


158  CAPUT   XMI.    —  VARIA. 


CAPUT   SEPTÏMUM   DECIMUM. 

REGUL/E  INTERCIS^.  :  VARIA. 


I.  Scplcm  modis^  fit  dciivatio  in  arte  grammalica,  scilicot  : 
voce  cl  sensu,  ut  ab  nmo,  amalor;  voce,  non  sensu,  ut  ab  nn- 
fruis,  anguiUa;  sensu  et  non  voce,  ut  ab  iino,  sfmc/;diminutione, 
ut  consido,  rcmota  o  fit  consul;  additionc,  ut  justus,  jusli,  addita 

Kni.  891'.  tia\\  i]t  justitia;  per  translationem  de  greco  in  latinuni,  ut  a 
thcos,dcus;  per  antifrasira ,  ut  a  bono,  hélium,  et  a  parco ,  parca , 
quia  neinini  parcit.  —  Fit  etiam  per  siiiabicam  additionem,  ut 
quedam  pronomina. 

II.  Forme  casuales  nominum  sunt  sex,  scilicet  raonoptotum 
sive  aptotum-,  diptotum,  triptotum,  tetraptotum,  pentaptotum 
et  exaptotum. 

Monoptotum  nomen  est  illud  quod  in  omnicasu,in  singuiari 
numéro,  habct  unam  terminationem,  ut  Diespitcr  et  nequnm.  — 
Monos,  nomen  grecum,  latine  dicitur  umim,  et  ptotum,  casiis; 
inde  monoptotum  dicitur  nomen  quod  in  omni  casu,  in  singuiari 
numéro,  babet  unam  terminationem. 

Diptotum  nomen  est  ilhid  quod  babet  duos  diversos  casus,  in 
singuiari  numéro,  ut  tah'i ,  taho;  clyo,  nomen  grecum,  latine  dici- 
tur duo;  inde  diptotum,  quod  babet  duos  diversos  casus  in  sin- 
guiari numéro. 

'   Les  chapitres  xvii  et  xviii  manquent  flans  le  manuscrit  i5i69. 
-  Cf.  Pri.scien,  V,  xiv,  7G,  77. 

Aptota  siuil  proprie  ipcU  .siiic  casibus,  iiiJe 

lol;i     tota        lola         to(:i  toto. 

Forma  nionoplota,  dip      li-ip      tetrap       pcutap      vel  exap 

(Priscianvs  melrificatit.i,  \.  65i  et  459.) 


CAPL'T  XVI!  VAIUA.  159 

Triplotiim  nonicn  est  illud  (|ii(i(l  m  sin;|ii1nri  numéro  1res  ha- 
bct  (liversos  casus ,  iil  tcwphim ,  lr»ij)li ,  Icinplo.  Tris,  {^rocuin ,  latine 
tlicitur  /ms,  et  plolum,  casus,  inde  (riptoliim  nomen  est  quod 
habet  très  diverses  casus  in  singulari  numéro. 

Tctraplotum  nomeu  est  illud  quod  habi't  quatuor  diverses 
casus  in  singulari  numéro,  ut  ma^islev,  magistri,  mnp^islvo,  ma- 
[r'islrum.  —  Telra,  grecum, latine  dicitur  quatuor,  elpiolum,  casus; 
inde  tetraptotum  nomen  est  quod  babct  quatuor  diverses  casus 
in  singulari  numéro. 

Pentaptotum  nomen  est  illud  quod  liabct  quinque  termina- 
tiones  in  singulari  numéro,  ul dommus ,  domini,  domino,  dominum, 
0  domine.  —  Penta,  grecum,  latine  dicitur  quinque,  et  plotum, 
casus:  mdc  jientaptolum  nomen  est  quod  habet  quinque  termi- 
nationes  in  singulari  numéro. 

Exaptotum  nomen  est  illud  quod  habet  sex  terminationes  in 
singulari  numéro,  ut  units,  uniîis ,  uni,  uno,  iinum,  o  une.  Ex, 
grecum,  latine  dicitur  sex,  et  ptolum,  casus;  inde  exaptotum 
nomen  est  quod  habet  sex  terminationes  in  singulari  numéro. 

III.  Nota  quod  hcc  prepositio  per  ponitur  multis  modis  in 
conslructioiiibus.  Primo  ponitur  jurative,  ut  j;cr  Dcum.  Ouando- 
que  ponitur  causative ,  ut  feci  hoc  per  aniorcm  lui,  id  est  :  cau^a 
lui.  Quandoque  ])onitur  privative,  ut  perjidus,  id  est:  nonjidus. 
Ouando(jue  ponitur  lemporalitcr,  ut  per  tolam  diem.  Qu-indoquc 
ponitur  localiter,  ut  vado  per  cwilalem.  Quandocjue  ponitur  inten- 
tive,  ul perpidcher,  id  est  :  valde  pidcher  :  unde  versus  : 

Per  pariter  privai,  jurai;  causam,  loca,  teinpora  signât, 
Auget  et  cxlrcmam  vnll  adhibere  nianum  '. 

Hec  prepositio  am  quandoque  componitur  cum  dictione  inci- 


Per  signât  Icmpus ,  porsonam ,  vol  ioca ,  causain  : 
Per  nocles,  per  me ,  per  rus,  per  prelia  laudor. 

(Grècismc,  nis.   1/1745,  fol.  38  v".) 

Iiistriimciila  notai,  sii^iiat  loca  ,  li-tnpoi'a,  causam. 

( /Eijvkoea ,  ms.  l'iiST).) 


IGO  GAPUT  XVII.   —   VARIA. 

picnle  ab/vel  c  vcl  ry  ;  m  liaiisil  in  n  antf!  f,  iit  anfraclus;  ante  c, 
Jil  niicisus;  anto  «y,  ul  anijniro;  el  ([tiaiuloquo  coinponitur  cnm 
diclione  incipicnte  a  vocali,  intercipit  b,ul  ambages  et  amlmslus. 

Et  HEC  de  REGDLIS^  INTERCISIS,  PROPTER  EARDM  PROLIXITATEM  AD  PRE- 
SEXS  DICTA  SDFFICIANT. 


'  Il  semble,  d'après  celte  note,  que  la  rédaction  primitive  de  ce  ùmpmdium 
Grammatice  s'arrêtait  ici.  —  Tout  ce  qui  suit  a  dû  être  ajouté,  dans  un  autre  ma- 
nuscrit, par  un  professeur  qui  a  voulu  compléter  l'œuvre  de  ses  devanciers.  Dans 
le  manuscrit  de  Laon  rien  n'indique  malériellement  une  addition,  si  ce  n'est  une 
«p-ande  capitale  en  rubrique  au  mot  I\ola,  qui  est  au  commencement  du  chapitre 
suivant. 


CAPUT  WIN.  —  i>K  constiuictiom:.         ici 


CAPUT  OGTAVDM  nKCïMlIM. 

REGUL/E    I\TFJU:iSK  :    DE  C0\ST1U)(>TI0NR. 


I.  Nota   (jiiod   partes  '  oratioiiis   simt  ocio,  sciliccl  :    noincii, 
verbum,  parlicipium.  [Ji-onoincn.  |)i<'[)Ositi(),  advcrhinm.  iiiler- 
joctio-,  conjunclio:  quaruni  quatuor  sunt  dccliiiabiles,  scilicel  : 
nomon,  verbum,  partiripium  et  prononien,||  et  (bcuulur  decli-  Foi.  >«<,)  v" 
iiahiles  et  variabiles,  (piia  in  eis  v(»\  forinalur  ab  alia  in  eadeni 

voce.  Abe  quatuor  sunt  indecbnabilcs,  id  est  invarialùlcs,  (juia 
in  eis  una  vox  non  formatur  ab  aba  in  eadeni  diclione. 

II.  Nota  quod  nominativus  qui  supponit  verbo  (bcitur  esse 
ejusdcm  persone  et  ejusdem  nunieri  cum  suo  verbo,  ut  Sortes 
legit;  et  si  abter  fuerit.  vitiosa  erit  locutio,  vu  Sor  Icpwt.  Abter 
salvabitur  per  figurain.  ut  ef>o  Peints  lef>o. 


'  Cf.  Priscien ,  IX  ,  i ,  i . 

-  Il  laul  remarquer  que  dans  celle  gramniairo  on  parle  peu  des  adverhes,  livs 
peu  des  conjonctions,  et  à  peine  des  prépositions.  Quanl  à  l'inlerjerlion,  elle  est 
seidement  menlionuée  :  d'abord  au  cliapiire  i,  p.  9,  el  ici.  —  Priscion  lui  a  con- 
sacre quelques  lignes  seulement  (XV,  vu,  ft(>-f\9.),  résumées  en  six  vers  dans  le 
Priscianus  inetrifcatus  : 

Adverbium  interjoctio  dicitiir;  hinc  lamcn  una 

Pars  est,  affeclus  varios  menlis  (|iiia  sijjiial; 

Leta,  dolet,  iiiiratiR,  tiinot,  iiidijuaris  cjuoqu(î  ridct. 

Admiratur  et  iudiijiiat  vol  dolot  hic  0; 

Sed  cadit  ad  verbum  quotieiis  vocat  illa  vf-1  optai; 

Voce  latet  pars  liée  pro  ((ua  snbit  altcra  sopc 

(  Priscianus  meirijtcalus .  v.   i  ooli-i  o  i  i .  ) 

Voyez,  à  VAjjpendix  v,  la  curieuse  tliéorii- d'Kvrard  do  ISi-IIumic,  (pii  imile  iilire- 
uienl  Priscien. 


162  CAPUT  Wlll.  —   DE   CONSTRUCTIONE. 

III.  Nota'  qiiod  adjoclivuin  ciun  suo  subslanlivo  debel  con- 
rordare  in  tribus  accidoiilibiis.  srilicct  in  n^onoro,  in  numéro  cl 
in  casn,  ut  Sor  est  albiis;  ot  si  aliter  fuerit,  vitiosa  cril  loculio. 
ut  Sor  est  alha.  Aliter  salvabitur  per  figuram,  ut  Sor  etBerta  sunt 
aUn. 

IV.  Nota  quod  très  sunt  species  relativorum '-.  Qneda'm  snni 
rclativa  substantie  et  identitatis,  nt  qui ,  et  oninia  relaliva  j)ro- 
noniina,  et  ista  tenentur  concordare  cum  suis  antecedenti!)us  in 
génère^,  numéro  et  persona,  ut  Sor  qui  kgit  disputât.  —  Quedani 
sunt  relativa  diversitatis ,  ut  abus  et  reliquus  :  et  ista  non  tenen- 
tur concordare  cum  suis  antecedentibus,  nisi  in  solo  génère,  ut 
Sor  legit  et  vidct  alios  pueros.  —  Quedam'  sunt  relativa  accidentis 
sive  proprietatis,  ut  qualis,  et  ista  non  tenentur  concordare  cum 
suis  antecedentibus  in  aliquo,  sed  cura  suis  substantivis  sequen- 
tibus  in  tribus,  scilicet  in  génère,  numéro  et  in  casu,  ut  Sor  Ic- 
gtt  qualia  ammalia. 

V.  Nota  quod  nomen  aliud  substantivum  est  et  aliud  adjec- 
tivum  ^.  —  Substantivum  nomen  est  id  cui  preponitur  unuïn 
articulare  tanlum,  ut  hoc  tempiis;  vel  duo  ad  plus,  ut  lue  et  her 
homo.  —  Adjectivum  nomen  est  id  cui  preponuntur  tria  articula- 
ria  in  una  voce,  ut  hic  et  hec  et  hocfelix,  vel  in  diversis  vocibus, 
ut  hic  et  hec  omnis,  hoc  omne,  vel  varians  per  très  diverses  voces, 
ut  albus,  alha ,  album.  Et  nota  quod  in  bac  distributione  largo 
modo  sumuntur  adjectivum  et  substantivum,  et  solummodo 
quoad  vocem. 


'  CI.  Priscien,  XVII,  xx,  i58;  Doctrinal,  2°  part.,  v,  U^-h']\  Thurot,  p.  962. 
—  Sur  les  difTicullés  de  construction  de  l'adjectil  et  du  substantif,  id.  il}id., 
p.  35 1-355. 

-  Le  manuscrit  de  Laon  donne  verborum.  —  Le  texte  est  très  corrompu  dans 
ces  deux  derniers  chapitres. 

^  Voyez  ci-dessus,  chap.  vi ,  p.  64. 

''  Ibidem.  Ce  rapprochement  prouve  une  fois  de  plus  que  l'on  a  ajouté  après  coup 
les  chapitres  xviii  et  xix,  sans  se  préoccuper  de  ce  qui  précède. 

*  Cette  distinction  se  retrouve  dans  une  grammaire  en  français  du  xiii"  siècle. 
Cf.  Thurot.  p.  170. 


CAPUT   WIN.    —   DK  CONSTIUICTIONK.  163 

\'l.  \(ila  (iiiod  ;i(l|('(liv(niiiii  (iiicdaiii  siiiil  adjocliva  voce  lan- 
liim,  ijuibus  prepoMuntui-  tria  arliciilaria.  ul  hic  e(  lire  oinnis  et 
liocomne,  vel  (|ue  variantur  per  très  diversas  voces.  ut  illr.  l'Ila, 
illud,  et  non  sijjnilicaiit  rein  siiani  in  adjacentia.  —  llla  snnl 
adjecliva  si|fniliralinno  tantiint  (|ud>us  prcponidii'  nnntn  articu- 
lare  tanluni,  ut  liic  domiuiis.  v(d  duo  ad  plus,  ul  lue  et  lier  sa- 
cerdos,  et  significant  retn  suam  in  adjacentia. —  llla  sunl  adjoc- 
liva voce  et  sijjnilirationc  quihus  preponunlur  tria  articularia . 
ut  hic  et  lux  o(  lior  fch.r:  vel  (lue  vananlnr  per  Ires  diversas  vo- 
ces, ut  nlhu.t.  tilbti.tilhnm,  vt  s\gu\\'\rAul  rein  suain  in  adjacentia, 
et  sunt  vere  et  semper  adjectiva. 

Nota  quod  nullum  adjectivum  voce  et  significatione  in  mas- 
culino  nec  in  feniinino  jjenere  possit  per  se  stare  in  construc- 
tione,  nec  supponcre  verbo,  nisi  sit  adjectivum  professionis,  ut 
^p'ammaticus ,  dynlecticus,  ||  vel  copulet  proprietatem  suam  et  vim  Foi  90 
maneriei,  ut  justus  in  vocabulo  neutri  g[eneris].  unde  potest  per 
se  stare  in  constructione  et  supponcre  verbo.  et  tune  rcsolvitur 
in  suuni  femininura  et  in  générale  vocabulum,  ut  allmm  currit 
et  alba  res  currit;  vel  in  nomen  su;e  jiroprietatis,  ut  effundo  viu- 
lum  m  planum,  id  est  In  plnnitioniK 

VII,  Nota  quod  adjectivorum  requirentium  substantiva  (|ue- 
dam  rcquirunt  ea  ut  eis  copulent  suam  proprietatem.  ut  (lihu.s 
et  tii/rer:  quedam  requiruiit  ea  ut  exerceantolficium  suum.  sicut 
omnia  petitiva,  distributiva  et  oflicialia,  ul  omnis  et  quilibet: 
quedam  requirunt  ea  ut  possessiones  eorum  infinité  determi- 
nentur  in  ipsis  substantivis,  ut  ipsa  possessiva.  tam  nomina 
quam  pronom ina. 

Nota  quod  duo  sunt  que  impediunt  immediatamadjunclionem 
adjectivi  ad  substantivum,  scilicet  incongruitas  accidentium.  ut 
Sorest  nllm,  et  diversus  modus  significandi, ut  omnis  Sor. 

\\\\.   Nota  quod  dictionum  distributivarum  et  partitivarum 

'    \  oyiv.  cltnii.  w,  j).   i  .{S. 


IG'.  GAPUT  XVIII.  —  DE  f-ONSTRUCTIONE. 

([uedam  liabent  in  se  distributionera  et  supposiluiii,  ut  dictioncs 
geminate  et  assumentes  cumquc,  ut  quisqias  et  quaumque,  et  ille 
in  constructione  sine  substantivis  poni  possunt.  Quedam  habent 
in  se  distributionem  et  non  suppositnm,  ut  omnh  et  qiùUbet,  et 
iste  non  possunt  in  constructione  stare  sine  substantivis. 

Nota  quod  onniis  dictio  geminata  et  assumens  cumqufi  babet 
in  se  vim  relativi  et  antecedenlis,  et  requirit  duo  verba  in  con- 
structione, et  semper  débet  poni  in  eo  casu  in  rpio  ponitur 
relativuni,  facta  explicatione,  et  semper  débet  exponi,  scilicet 
secundum  exigentiam  proximioris  verbi  sequentis,  ut  video  quem- 
cumque  et  currit  quemcumque  video.  Similiter  in  adverbiis,  ut  vado 
ubicumque  fuisti ,  et  sum  quocumque  vado. 

Nota  quod  dictionum  distributivarura  et  partitivarum  que- 
dam clistribuunt  et  partiuntur  ratione  duorum  tantum,  ut  uter 
et  aller;  quedam  distribuunt  et  partiuntur  ratione  pluriumquam 
duo  sint.  ut  omni.s  et  quilibet,  et  composita  a  quisxei  qui. 

IX.  Nota  quod  duo  adjectiva  adjective  retenta,  et  duo  sub- 
stantiva  substantive  retenta  non  possunt  jungi  sine  copula  :  unde 
inconvenienter  dicitur:  Petrits,  Marlinus  currit,  vel  albus,  niger 
currit,  nisi  unum  veniat  ad  declinationein  alterius.  ut  animal 
honio  currit,  et  iste  chpeus  est  dimidnts  nlbus. 

X.  Nota  cjuod  inter  adjectivum  et  substantivum  non  potest 
poni  copula  diversitatis,  cum  adjectivum  substantivo  copulari 
non  |)ossit  :  unde  inconvenienter  dicitur  Sor  et  albus  legit;  sed 
copda  identitatis  bene  potest  poni,  ut  Sor  est  albus. 

XI.  Nota'  quod  hec  conjunctio  vel,  proprie  posita,  distinctive 
sive  preponatur,  sive  interponatur  duorum  extremis  diversorum 
numerorum,  vel  diversorum  generum,  quodcumque  verbum 
vel  adjectivum  reddat  locutio,  erit  congrua,  unde  inconve- 
nienter dicitur  :  ego  vel  tu  lego,  Sor  vel  isti  legunt.  Sor  vel  Berla 
sunt  albi. 


'   Cl".  Priscien,  XVI,  i,  7. 


CAPUT   Wlll.  —  l)K   CONSTIUICTIONE.  Kio 

Nota^  quod  copiilaliva  conjunctio,  si  i)!"^!!^!;!!!!!-  aliciii  ca- 
suali.  necesse  est  aliiid  rasiiale  se<|ni,  et  eaindem  conjunctioneiii 
repeti,  et  Idem  verbmn  ||  ad  iilruinquereferri.  ut  \cl\  Sor  cl  Philo  Toi.  <jo  v" 
(lisj)iil(uiL  Si  |)re|i()iialiir  aliter  vcrl)o ,  necesse  est  aliiid  vcrbiiin 
seqiii  et  idem  casiiale  ad  utrum([iic  referri,  ni  \rt^  legil  cl  dis- 
putai Sor. 

Et  nota  quod  hec  copulativa  conjunctio  cl  qnandoque  copnlat 
dictionem  dictioni,  ut  Petrus  et  Marlinus  legunt;  cpiandoque  co- 
pnlat orationem  perfectam  oralioni  perfectc,  ut  Petrus  Icfril  cl 
Martitins  disj)utat:  qnandoqne  ('oj)idat  orationem  imperfectam 
orationi  perfecte,  ut  honio  (dbus  cl  asinus  nlgcr  ciurit;  qnandoque 
copulat  orationem  imperfectam  dictioni,  ut Socrates  albus  cl  Plalo 
currtint.  —  Dictionem  auteni  vel  orationem  imperfectam  ora- 
tioni perfecte  copnlarenon  potest  :  unde  inconvenienter  dicitur  : 
Socrates  albus  cl  isle,  ita  quod  hec  dictio  isle  copuletur  huic  toli 
Socrates  albus. 

Nota  quod  hec  copulativa  conjunctio  cl  proprie  ponitur  et,  co- 
pulative  quando  copulat  terminum  aflirmativuiu  termino  alfir- 
mativo,  iitonmis  honio  et  omnis  asinus  c»r/'U/î/;  qnandoque  copulat 
terminum  negativum  termino  negativo,  ut  miZ/ws  homo  cl  nullus 
asinus  currit.  Terminum  autem  aflîrmativum  termino  negativo  cl 
conjunctio  copulare  non  potest.  Unde  inconvenienter  dicitur 
nuUus  homo  cl  omnis  asinus  currit. 

Nota  quod  hec  copulativa  conjunctio  cl  scmper  vult  copulare 
similes  casus  [vel  qui]  reguntur  ab  aliqua  diclione  ex  eadem 
natura,  ut  plénum  gratia  et  verilatis,  et  quando  genitivus  copu- 
latur  possessivo ,  ut  meus  Jilius  cl  Socratis  currunl. 


C.ï.  l^riscien,  XVI.  i. 


1GC)        CAPLjT  XIX.  —  DE  FIGURIS.  DE  COMPARATIVIS. 


GAPLIT  NOiNUM  UECiMUM. 

REGULjE  INTERCISiE  :  DE  FIGURIS,  DE  COMPARATIVIS,  ETC. 


I.  Nota  quod^  figurarum  alia  est  figura  dictionis,  alia  est 
figura  constructionis,  alia  iectionis.  —  Figura  dictionis  est  re- 
mediuiîi  consideratum  circa  juncturam  indebitam  dictionum, 
(juoad  modos  significandi,  et  ad  accidentia  partium.  ut  sublime 
valet  pro  sublimiter  ;  ego  et  tu  legimus  -.  —  Figura  Iectionis  est 
remediuni  consideratum  circa  juncturam  indebitam  quoad  prin- 
cipales intellectus,  ut  pratum  ridct  flore. 

Notaquod  ubicumque  fuerit  prolempsis,  ibi  debent  esse  divi^ 
sum  et  dividentia.  Divisum  débet  esse  pluraiis  nunieri,  vel  sin- 
gularis  noniinis  collectivi,  vel  continentis  in  se  pluralitatem  actu 
suarum  partium;  dividentia  possunt  esse  tamen  tam  singularia 
quam  pluralia. 

Nota  quod  si  divisum  fuerit  nominativi  casus,  verbum  débet 
reddi  diviso.  cujuscumque  casus  [sint]  dividentia,  ut  nos  legi- 
mus, ego  Salustium  et  tu  Lucanum. —  Si  vero  divisum  fuerit 
obliqui  casus,  et  dividentia  nominativi,  verbum  débet respondere 
dividentibus  et  non  diviso.  ut  hominumhic  est  bonus,  hic  est  malus. 
—  Si  vero  divisum  et  dividentia  fuerint  obliqui  casus,  non  possi- 
mus  uti  verbo  scd  participio,  ut  aquilarum  rolantium,  altcnus  ab 
occidcnle,  nlteriusab  oriente,  similis  est  celentas.  —  Nota  quod,  ut 
ait  Priscianus^,  boc  relativum  qui  non  potest  poni  nisi  in  divisis 


'   Cf.  Priscien,  V,  xi,  56,  et  ci-dessus,  cliap.  m,  p.  oi  et  suiv. 
-'  Il  doit  manquer  quelque  cliose  dans  le  manuscrit,  car  ego  cl  lu  legiinus  est  un 
exemple  de/igura  coiistruclionis. 

•'  ('.{.  Priscien,  XVII,  v,  3o.  —  Voyez  ci-dessus,  chap.  vi,  p.  6S. 


CAPUT  Xl\.  —  l)K  FIGURIS.  \)E  CÔMPAHATIVIS.        107 

lecllonibus,  il;n|ii(t(l  sil  principale  divisiniM'l  divideiis. —  Priii- 
(•i|i;ii('  (livisimi  non  [lolcsl  («ssc,  (juia  rclativuin  secundo  loco 
j)uiiilur  :  laiiicii  principale  dividciis  non  polesl  esse,  (juia  divi- 
suiii  (licit  tolimi  et  dividens  dicil  parleiii. 

II.  Nota  (juod  sileinj)sis  sive  conceplio  est  associalio  dicliu-  lui.  yir" 
num  divcrsarum  personarum,  sive  divcrsorum  generuin,  facta 

per  copulativain  conjunctioneni,  vel  ejiis  vim  liabentem  ,  sid) 
verbo  vel  adjeclivo  pluralis  nurjieri,  reddito  diclioni  coiici|)ii'Mti 
in  idenlilate  iliius  accidentis  gratia  cujus  coiiceplio  lit,  dic- 
tioni  vero  concepte  in  diversitatc;  et  dictio  concipi(Mis  débet 
precedcre  dictionem  conceptam,  si  directa  conccptio  fuerit. 

III.  Nota  quod  zeuma,  secunduni  Donatura.  est  uniiis  verbi 
conclusio  diversis  casualibus  apte  conjuncta;  vel  zeiinia  est 
unius  verbi  ad  diversas  clausulas  discreta  redditio.  —  Zeuma 
(juandofpi(3  fit  a  superiori,  cpiando  nominativi  precedunt  et 
verbum  se(|uilur  tantum,  ut  Sor  et  Pltdo  legunl;  quando([ue  ab 
inferiori,  quando  verbum  precedit  et  nominativi  sequuntur,  ut 
legunl  Sor  cl  Plalo;  quandoque  a  medio,  quando  verbum  inter- 
ponitur  nominativis,  ut  Sor  legit  et  Plato. 

IV.  Nota  quod  sintosis,  generaliter  accepta,  est  concidentia 
accidentium  excusata:  sive  prolempsis,  silempsis,  zeuma  et  an- 
litosis  sub  bac  figura  continentur. 

V.  Nota  quod  evocatio  est  immediata  et  intransitiva  diclio- 
nuni  adjunctio  diversarum  personarum.  lacla  sid)  verbo  prime 
vel  secundo  persone,  reddito  dictioni  evocanti  in  identitate  , dic- 
lioni vero  avocate  in  diversitate;  et  dictio  evocans  semper  débet 
precedere  dictionem  evocatam. 

Nota  quod  nidia  dictio  ])otest  evocari,  nisi  sit  tertie  persone, 
nec  quelibet  tertia,  sed  que,  propter  suam  alfinitatem,  prime 
vel  secundo  persone  apponatur,  vel  que  conveniat  in  principali 
significatione  cum  dictione  a  qua  evoralur.  rum  evocans  et  evo- 
calum  sinl  unius  et  ejusd(!m  subjccti. 


168        GAPUT  \I\.  —  DE  FIGURIS.  DE  COMPARATIVIS. 

Nota  quod  nulla  dictio  potest  evocari  a  pronominc  subinlel- 
lecto,  nisi  virliite  diclionis  inlelllgalur  prononien  prime  vel  sc- 
cunde  personc,  ut  in  hoc  pronomine  ipsc,  virtutc  suc  distinc- 
tionis,  ut  ipse  Iego;el  in  hoc  relative  qui,  virtutc  suc  relationis, 
ut  qui  lego,  disputo;  et  in  partlcipiis  que  pro  tribus  personis  ver- 
borum  ponuntur.  ut  legens  scribo ,  legens  scrihis,  legens  scribit. 

VI.  Nota  quod  appositio  est  immediata  et  intransitiva  ad- 
junctio  duorum  substantivorum  vel  duorum  adjectivorum,  ita 
(|uod  magis  commune  précédât,  minus  commune  sequatur,  et 
minus  commune  delerminet  magis  commune,  ut  ahus  liomo  currit, 
et  iste  dipeus  est  colomtus  albus. 

VIL  Nota  quod  synodoche,  secundum  quod  scribitur  a  Pris- 
ciano,  est  figura  constructionis  que  provenit  quando  id  quod 
est  partis  attribuitur  toti,  vel  idquod  est  lotiusattribuitur  parti; 
et  nota  quod  ubicumque  fuerit  synodoche,  ibi  débet  esse  diclio 
designanspartem,  et  dictio  designans  totum,  et  dictio  attribuens 
proprietatem  suam  uni  in  comparatione  aiterius,  ut  Socrates  est 
(il bus  pcdem. 

VIII.  Nota  quod  diffcrentia  est  inter  sintosim  et  antitosim, 
quia  sintosis  est  quando  unus  casus  ponitur  ubi  alius  deberet 
j)oni,  et  non  j)Osset  poni  aliter,  natura  participalionis  impe- 
diente,  ut  aller  isloruni  currit. 

Antitosis  est  quando  unus  casus  ponitur  ubi  alius  deberet 
poni  et  posset,  ut  urbem  qiunn  slnliio  restra  est. 

IX.  Nota  ^  quod  patronimicum  differt  a  possessive  tribus 
modis,  scilicet  origine,  terminatione  et  significatione. Origine, 
quia  patronimicum  oritur  a  propriis  nominibus  patrum;  posses- 
sivum  vero,  tam  a  propriis  quam  ab  appellativis.  —  Termina- 
tione, quia  patronimicum  habet  tantum  cjuatuor  terminationes , 
in  as,  in  es,  in  is  et  in  e;  possessivum  vero  multas  haljet  termi- 


'   Voyez  ci-dessus  ,  cliap.  i.  p.  12. 


CAPUT  Xl\.  —  DE  FIGURIS.  DE  COMPARATIVIS.        169 

naliones.  — Signilicatione,  «juia  patronimicuin  significat  liliiiiii 
vel  Jiepolern,  liliaiii  vol  iicptein  :  possossivum  vcro  signilicat 
(|ui(Jquid  po^sitlori  polesl. 

X.  Nota  (jiiod  omiiia  possessiva  dnas  significant  personas, 
scilicet  pcrsoiiain  posscssoris  et  pcrsoiiain  possession is.  Suiit 
cjusdeiii  j)ersoiic,  niimeri ,  generis  et  casus  cuiii  dictionibus  a 
quibus  derivanlur;  sed  accidenlia  possessionis  cognoscimus  pcr 
transimitationein  construction  is. 

Et.  nota  i[Uod  oninia  possessiva  possnnl  conjungi  cuni  dictio- 
nibus a  quibus  derivantur,  gratia  utriusque  persone,  ut  video 
animalia  mca  slulli. 

\1.  iVotaquod  nulla  noinina  possuntcoiu|)arationeni  recipere 
nisi  signilicent  pioprietaleiu  in  eirectn,  que  possit  intendi  vcl 
reniilti,que  non  modo  quolibet  intendilur,  sed  a  superiori 
gradu,  per  niagis  vel  per  minus  elevata  sit. 

Nota  (piod  verba ,  manendo  verba,  et  participia,  manendo 
partici[)ia,  non  comparantur,  lerminatione  vocis  inqjediente; 
sunl  tam  verba  quam  participia  certis  terminatlonibus  alligata, 
que  terminationes  comparativis  non  conveniunt.  Dicimus  enim 
quod  impedit  temporis  consignatio,  cl  (pialifatis;  et  tempus  et 
(pialitas  non  recq)unt  »<a^/s  nec  minus. 

Nota  quod  diiïerentia  est  inter  adverbium  comparativum  et 
adverbliim  conq)arandi ,  quia  adverbium  comparativum  dicit  in- 
tenlioncm  circa  rem  suam,  e(  adverbium  com|)araiuli  (bcil  in- 
tenliojiem  circa  rem  alterius. 

Nota  quod  quatuor  modis  fit  abusio  in  comparativis,  scilicet 
constructione,  formatione,  olficio  et  significatione.  —  Construc- 
tione.  (puindo  com[)aralivum  non  conjuiigifur  cum  ablativo,  vel 
nominativo,  interposilo  quant,  ut  m/ijor  luiruni  est  binlas.  — 
Formatione,  quando  comparativum  irregulariter  formatur,  ut 
bonus,  mèlior,  optimus.  —  Ollicio,  ([uando  lit  compara tio  rei 
participantis  ad  non  |)arti(ipantem,  ut  Ihus  est  mchor  ditdjolo.  — 
Sitrnilifalione   lil   (ribus    modis.   scili'-ct  rpiando  conq)aralivum 


170        CAPUT  \I\.  —  DE  FIGURIS,  DE  COMPARATIVIS. 

non  plus  valet  suo  positive,  ut  comités  senioris  Acesle,  id  estscnts; 
et  quando  comparativum  minus  valet  suopositivo,  ut 

Tristior  '  et  lacrimis  oculos  sujfusa  nilenles , 

id  esiparujn  tristis;  et  quando  valet  contrarium  suo  positivo  et 
minus  adverbiuni,  ut  HeUespontiacum  mare  est  dulcius  quam  cetera 
maria,  id  est  minus  amarum. 

Nota  quod  comparativum  quandoque  exigit  determinari  per- 
sonam  sue  rei,  et  tune  requirit  determinari  per  nominativura, 
interposito  quam,  ut  Sor  est  alhior  quam  Plalo;  quandoque  exifjit 
determinari  per  nomen  comparationis  et  tune  exigit  ablativum 
ad  sui  comparationem,  ut  Sor  est  albior  Plalone;  quandoque 
fja  r'.  exigit  II  determinari  per  naturam  verbi  sui  adjuncti,  et  tune 
requirit  talem  casum  ex  parte  prius  qualem  babet  verbum  sibi 
adjunctum  ex  parte  post,  ut  nunquam  inveni  meliorem  liomtnem 
quam  te,  et 

Mitius  inveni'  quam  te  genus  omne  feranun. 

Nota  quod  comparativum  sex  de  causis  exigit  ablativum. 
Quandoque  exigit  ablativum  ex  vi  excessus.,  ut  Sor  est  major  Pla- 
tane uno  pede.  —  Quandoque  exigit  ablativum  ex  vi  excessus  in 
quo  est,  ut  Sor  est  ditior  multo  aiiro.  —  Quandoque  exigit  abla- 
tivum non  natura  sui  sed  alterius,  ut  6'or  vtdet  plura  Platone  istis. 
—  Quandoque  exigit  ablativum  gratia  divisi  temporis,  ut  iSor 
estfortior  sol'ito.  —  Quandoque  exigit  ablativum  gratia  sui  com- 
positi,  ut  Sor  est  dignior  Platone  laude  :  et  nota  quod  quatuor 
ablativi  ab  uno  comparative  possunt  régi  in  eadem  construc- 
tione,  ut  Sor  est  dignior  Platone  sohto  multo  auro. 

XII.  Nota  quod  superlativum  ex  duobus  modis  ponitur  in 
constructione,  scilicet  absolute  et  respective:  absolute  quando 


'   Virgile,  Enéide,  I,  396. 

-  La  deuxième  partie  de  ce  vers  est  empruiilée  à  Lucrèce,  v.  1.337  • 

Diffugiebat  cniiu  varitim  genits  omnr.fcrarum. 


CAPUT  XIX.  —  DE  FIGURIS,  DE  COMPARATIVIS.        171 

non  régit  casuin,  ut  Acliilles  fuit  Jortissimiis ,  id  est  valdejortis; 
(|iiati(lo(|iio  ponitur  respective,  et  tune  ex  duobus  morlis  :  quan- 
do(juo  poiiitur  su|)crlative  et  partitive,  quandoque  superlative 
tantuni.  Quando  ponitur  superlative  et  partitive,  tune  oportet 
quod  res  nominativi  sit  de  numéro  rerura  genitivi,  ut  Âchdles 
fuit  fordsstmus  onuiium  Grecnntm.  Ouando  su|)erlative  tantuni 
ponitur,  non  oportet  quod  res  nominativi  sit  de  numéro  rerum 
genitivi,  ut  Soi-  est  fortissimus  nsinorum,  id  est  valde  fortis  inter 
nsinos. 

XIII.  Nota  quod  duo  verba  finiti  modinon  possunt  jungi  im- 
médiate, quia  aetus  finitus  non  determinatur  ad  aetum  iinitum, 
vel  quia  unius  rei  unicaest  perfectio,et  si  duo  verba  jungerentur 
sine  eopula,  unius  rei  plures  perfeetiones  essent,  quod  est  im- 
possibile. 

XIV.  Nota  quod  negatio  vehemens  postposita  verbo  cujus 
débet  esse  determinatio  reddit  locutionem  ineongruam',  quia 
ollicium  negationis  est  removere  sensum  predicati  a  substantivo, 
quod  postposita  [negatio]  facere  non  potcst,  cum  sequcns  non 
agat  in  preeedens. 

XV.  Nota  quod  gorundia  in  o  desinentia-  quandoque  notant 
eonsequentiam,  et  tune  debent  exponi  per  si,  ul  legendo  projîcio, 
id  est  67  kgo  projiclo.  Quandoque  notant  concomitantiam,  et  tune 
debenl  exponi  per  dum,  ut  legendo  profcio,  id  est  dimi  lego  pro- 
jîcio. Quandoque  notant  potentiam  vel  impotentiam,  ut  iste  non 
est  in  solvendo,  id  est  non  potes t  solvere;  et  iste  est  in  solvendo,  id 
est  potest  solvere. 

XVI.  Nota  quod  duobus  modis  dieitur  eonjungi,  seilieet  large 
et  stricte.  Large  dieitur  eonjungi,  id  est  similiter  in  eadem  ora- 
tione  poni  cum  alio,  et  simul  he  dietiones  positione  in  eadem 


'  Entre  ces  mois   locutionem  ineongruam,  il  y  a  un  espace  blanc  dans  le  ma- 
nuscrit. 

-  C;r.  Thiirot,  p.  ;^8n  et  .'i8i. 


172        CAPUT  XIX.  —  DE  FIGURIS,  DE  COMPAKATIVIS. 

oralionc  conjunguntur  inter  se.  Stricte  dicitur  conjungi,  u\  est 
siiniliter  jungi  per  regimen  vel  determinationein,  et  simul  lie 
dictiones  postpositione  in  eadem  oralione  non  conjunguntur 
inter  se. 

XVII.  Nota  quod  dictionum  que  conjunguntur  pcr  rcginjcn, 
alia  est  regens,  alia  recta.  Regens  est  illa  que  confert  dictioni 
poni  in  aliquo  certo  casu.  Recta  est  illa  que  ponilur  in  aliijuo 
certo  casu  [gratia]  alterius  dictionis. 

Noia  quod  dictionum  que  conjunguntur  per  determinationem , 
alia  est  terminans ,  alia  deterniinata.  —  Terniinans  est  illa  que 
facit  aliam  dictionem  minus  confuse  sumi:  deterniinata  est  illa 
que  minus  confuse  sumitur  in  ratione  alterius  dictionis. 

XVIII.  Nota  quod  duplex  est  determinatio ,  scilicet  subslantie 
et  accidentis;  quoad  determinationem  substantie  substantivum 
déterminât  adjectivum:  nominativus  verbum,  et  verbum  adver- 
bium;  quoad  determinationem  accidentis,  adjectivum  déterminât 
substantivum,  verbum  nominativum,  et  adverbium  verbum. 

XIX.  Nota  quod  dictionum  que  conjunguntur  inter  se,  que- 
dam  sunt  intransitive  et  quedam  transitive;  conjunguntur  in- 
transitive et  partitive  ad  idem,  ut  Sor  legit;  conjunguntur  [tran- 
sitive] et  partitive  ad  diversas  personas,  ut  Sor  legit  Lucaimm. 
Nominativi  conjunguntur  intransitive,  obliqui  vero  cum  verbis  et 
nominativis  conjunguntur  transitive,  tamen  obliqui  supponentes 
verbo  ^ .  .  . 

XX.  Nota  quod  nominativi  cum  verbis  inter  se  personaliter 
conjunguntur  intransitive,  apponentes  verbo  transitive;  obliqui 
vero  qui  conjunguntur  per  regimen  conjunguntur  transitive;  qui 
vero  conjunguntur  per  solam  determinationem  conjunguntur 
intransitive. 

XXI.  Nota  quod  adverbium   et  adverbialis  determinatio.  et 


1  II  y  a  ici  une  iaciine  évidente  flans  le  texte  fin  manusf  rif. 


CAPUT  xi\.  —  i)i-  nr.i'Ris.  m  comparativis.      i7:i 

iiiterjectio  cum  verbo  partitivo  construuntur  intransitive;  prcpo- 
sitio  vcro,  ciiin  suis  castialibus,  et  conjunctio  cum  suis  copula- 
(ivis  conslruitiir  lraiisi(i\('  aclus,  qiioad  est  Iransitio  persoiiarum  , 
vel  aliiid  est  qiiain  divcisilas  personaniiii.  \el  aliud  est  quani 
dignitas  personaruiu,  ni  capn  Pétri,  liansitio  adiis  vel  aliud  est 
(|iiain  eonsidcratio  rei. 

XXII.  Nota  (juod  aliud  est  transitio  verbi  in  uno,  ut  <iclio,  in 
allero  vero.  ut  passio. 

Nota  quod  transitivaruni  ronstrnclionum  alia  est  Iransitiva 
actus  tantum,  ut  video  me;  alia  est  transitiva  personarum  tan- 
tum,  ut  capa  Pétri,  et  alia  est  transitio  passionis.  Transitio  actus 
est  conservatio  rei  verbi  in  dicliouf!  supponenle,  ut  nccuso. 

Nota  quod  alia  est  transitio  [personarum]  in  dictione  appo- 
nente,  ut  video  Petrum.  —  Transitio  passionis  est  conservatio  rei 
verbi  in  dictione  supponente  ut  passio.  in  apponente  vero  ut 
actio,  ut   Virgilius  legitur  a  Socrate. 

EXPLIGIT  ISTE  LIBER  ;  SIT  SCRIPTOR  CRIMINE   LIBER. 


APPENDIX    I.  —  l)K   DIGTAMINK.  17; 


APPEr\i)i(:[:s. 


DK   l)ICTAMIM<'. 

De  cnmpetonli  doginialc  diclaniiiiis  Iraclaliiri ,  (|ui(l  cliclnnioii  sil     Fui.  !  r" 
in  principio  videaimis-.  '    '' 

Dictamen  est  litteralis  ediclio  venustate  sermonuin  egre{}ia,  sen- 
lenliaruni  colorihus  adornata. 

Diclaiiiimiin  aliud  iiiclricuin,  aliiid  prosimetricum ,  aliud  ricli- 
metricum,  aliud  prosaicum. 

Mctriciim  est  iliud  ([iiod  peduni  iinmero  et  voeum  allendilnr 
scansione.  Prosinielricum  est  quod  parlim  [)i()sairc  partinuiiu;  iiic- 
trice  compHatur.  Rictimetricum  est  quod  sillabarum  numéro  et  vo- 
cum  fonsonanliis  est  contextum.  Prosaicum  esl  (|uod,  solutum  a  le<ft' 
metrica,  longa  scd  congrua  continuatione  procedil.  Dicilui-  aliter 
prosaicum  a  proson  quod  est  longum  sive  prolixitas.  Cujus  sunt  due 
species:  episfolaris  et  non  epistolaris.  De  non  epislolari,  non  ad 
presens.  Epistolaris,  id  est  epislola,  queritur  [quomodo]  acci- 
pienda  sit  :  [quod]  breviter  videamus. 

Epislola  est  supermissa  oralio,  ex  suis  partihus  non  inscite  com- 
posita,  que  vicem  nuntii  tenens,  afîectum  indicat  delegantis. 


'   Pour  la  pago  i  i  6. 

*  Ms.  865.3  do  la  Bibliotlit'qiic  iialionalo,  fonds  latin.  —  On  (rouvc  oncore  ce 
Iraité  dans  les  manuscrits  iSôgâ  (fonds  latin)  et  77  (nouv.  .icq.)  de  la  même  bi- 
bliothèque; —  dans  le  manuscrit  10  (belles-lettres  latines)  de  la  bibliothèque  do 
l'Arsenal;  ^33  d'Arras;  aSia  de  Vienne  et  i556  de  Troyes.  —  Dans  le  catalogue 
de  cette  dernièn»  bibliothèque,  il  est  indiqué  à  tort  comme  étant  d'un  auteur  in- 
certain, peut-être  de  Traimond,  moine  de  CInirvaux  {Calai,  gén.  des  manuscrilx 
des  hibholh.  des  dép.,  t.  11,  p.  GSg).  —  Dans  le  maïuiscril  77  (nouv.  acq.) 
de  la  Bibbolbèque  nationale,  et  dans  le  manuscrit  de  l'Arsenal,  le  nom  de  raulem 
est  écrit  Poticivs,  (pii  pourrait  bien  être  la  vraie  forme,  plutôt  <]\te  Sponcius. 


176  APPENDIX   I.  —  DE  DICTAMINE. 

Siinl  etenim  quinque  partes  epislole  prinri[)ales  :  non  quod 
oninis  opislola  lias  omncs  semper  habeat,  seci  quoniain  cuiii  res  sic 
exigil,eas  uuiversalilor  liabere  potest ,  quuiiluiiicimique  ex  islis  ad 
rem  non  pertinet  delegantis,  potest  ex  artis  dogmate  pretermitti. 
Haruin  auteni  prima  est  sahitatio,  secunda  exonUum  û\q  provcrhium , 
[qvùa  nmraùo ,  quartaj!^ei«/io,  quinta  conclus io  :  quarum  descriptiones 
atque  doctrinam  per  ordinem  prosequemur. 

Salulatio  est  brevis  oratio  salutari  voto  mentemalliciens  et  a  statu 
non  discrepans  personarum  quas  in  se  continet  nominalim.  Perso- 
narum  enim  alie  sunt  ecclesiastice  et  alie  seculares.  Tam  in  eccle- 
siasticis  quam  secularibiis,quedam  sunt  infime,  quedam  médiocres, 
quedam  superiores.  Vera  natura  cujuscumque  materiei  fuerit  sem- 
per in  salutationibus  inferiori  dignior  preponatur.  .  .  .  Salutationum 
alia  prescripta,  alia  subscripta,  alia  circumscripta,  alia  abso- 
lutai.  .  . 

Fol.  3  l^  Sequitur  de  Proverbio.  —  Proverbium  est  brevis  oratio  fida  nu- 

'  '  •  ■'^^'  trix  benivoieulie  et  ad  sequens  negocium  mentem  preinstruens 
auditoris.  Taie  enim  débet  esse  proverbium  ut,  ipso  audito,  tota 
sententia  epistoie  percipiatur,  =  .  Proverbium  et  exordhim  idem  sunt, 
quamvis  quidam  consueverint  facere  differentiam  inter  ipsa,  di- 
centes-  :  .  .  . 

Fol.  k  1°,  Sequitur  de   Narratione.  —  Narratio  est  res   gestas  explicans 

!  (0.,  .30.  qpjjiJq  ygj  gerendas,  vel  ita  mentiens  ut  per  eam  sic  posse  fieri 
ostendatur.  Narrationum  alia  simplex,  alia  multiplex.  Simplex  est 
illa  que  ad  unum  tantum  negocium  pertinet,  vel  sumitur  expla- 
nandum.  Multiplex  est  illa  que  sumitur  ad  plura  négocia  expla- 
nanda. .  . 

Fol.  it  v\  Sequitur  de  petitione.  —  Petitioest  oratio  per  quam  aliquid  fieri 


*  Parmi  les  personnes  laïques  de  rang  médiocre,  Sponcius  place  les  comtes,  les 
vicomtes,  les  marquis  [marchiones) ,  les  ducs,  les  hommes  de  race  noble.  —  Les 
rois  et  l'empereur  seuls  sont  de  rang  svpéiieur.  —  Il  entre  dans  les  moindres 
détails  pour  les  formules  de  salutation  en  ce  qui  concerne  les  personnes,  jusqu'au 
folio  3  r°,  i''  col.,  ligne  27. 

-  A  la  suite  se  trouvent  la  discussion  et  une  série  d'exemples  très  curieux.  Eu 
voici  un:  «Si  libris  vel  rébus  aliis  sociorum  aiterius  aller  indigeat,  satis  est  di- 
gnum  quod  faciat  eidem  copiam,  comniendando.  Qui  sine  niagno  potest  dispendio 
commodare,  débet  suo  dilecto  socio  quirquid  petit.  .  .  /> 


APPENDIX   11.  —  1)H   CONSTHUCTIONK.  177 

vel  non  fieri  postulamus.  Pelilionmii  alla  preceptiva,  alla  coniniina- 
liva,  alia  (lopivcativa,  alia  ortaliva.  l^ioccpliva  osl  illa'.  ,  . 

Seijuilur  de  (lonclusioiic. —  (lonoliisio  est  finis  cpistole  utilitatcm     p,,!.  (>  v^ 
indicans  sive  conmiodiini  (piod  ex  ncgocio  ju'osequatur,  sicut  potes    i"'"!-!  « 
ex  islis  evoinplis  coliijjei'e  inaniloslc.  .  . 

Sequitur  de  Ornatu.  —  Quoniani  ornatus  allenditur  circa  sen-     Fol.  6  v", 
tentiam  et  circa  verba,  primo  de  ornatu  senteniie  perstringamus ...   '"  «"oi-.  '•  «•• 

Secjuitiir  do  Cursii,  —  Cursus  cs(  nialrimoniuni  spondeoruni  cuni     Fol.  6  v", 
daclilis  prolatione  lepida  cclejjraluni.  Ad  hoc  cnin»  cursus  invcutus  ^«''•«••J»" 
est  ut  per  eum  vocaiium  et  cujusque  vocis  asperitas  evitetur,  et  hic 
secunduni  aniiquos;  socundum  vero  modernos  cursus  inventus  est 
ut  per  euni  ronipclentius  et  magis  ornate  clausuia  et  tota  epistola 
proferalur-.  .  . 

(Ms.  8653,  fonds  lalin,  de  la  Bibliothèque 
nationale.) 

II 

DE  COIVSTRUCTIOINE. 

Quoniam  dictatoribits  est  necessarium  scire  componere  latinitates  congrue     Foi.  7  i-\ 
et  ornate,  cum  in  hoc  consistât  tota  scientia  dictatoria,  in  constructione  '"'"'    '  •^''• 
videlieet  et  ornatu,  et  de  ornatu  plene  traditum  sit  in  Summa  Dictaminis 
de  cnnipelenll  dogmatc ,  ego  Mogister   Sponcius,  Provincialis ,  qui  rom- 
posui  Summam  superius  nominatain ,  ad  utilitatetn  meorum  scolarium  no- 
vellorum ,  trado  Summam  de  Constructione  levissimam  et  pcrfertam. 

Scias  iglhir  quod  Conslrudio  dicilur  in  grammatica  tribus  niodis. 
Dicilur  constmclio  actio  constituentis  :  de  quo  artu  vel  de  qua  ac- 
tione,  niliil  ad  prcsens.  Et  dicilur  ro?*.9/r«r//o  tola  oralio  stricte  con- 
stitula,  hoc  est  e.x  dictionibus  coniposila,  sicut  cum  dicilur  P.  legil 
Lucanum,el  secunduni  islum  modum,  constructio  dilTinilui-  sic  : 
Constructio  est  congrua  diclioniim  ordinatio ,  congruam  sententiam  perfec- 


'   Suivent  les  modi'les  pour  tontes  les  circonstanros  possibles. 

*  Cf.  Thnrot,  p.  ^181.  Il  transcrit  tout  re  qui  concerne  ii;  De  ciirsit,  et  il  fait 
remarquer  (p.  A8'i,  n.  i)  que  l'auteur  (un  Florentin  df  Holofjhe)  du  manuscrit 
do  la  Bibliotb.  nat.  i5o83  (xiv' siècle)  a  reproduit  les  déruiitions  du  dactyle  et 
du  spondée  données  par  Sponcius.  —  Le  De  diclamiuc  linil  folio  7  r",  1"  col., 
I.  33.  —  A  la  suite  se  trouve  le  traité  De  conatrucdone. 


178  APPENDIX   II.  —  DE  OONSTRUGTIONE. 

Umiquc  (Icmonstrans  (quam  difTinilionem  inferius  exponcmus),  cl  di- 
vidilur  in  ([ualuor  partes:  Iransilivani,  iniransitivam,  reciprocam  cl 
reliansilivain  construclioncni.  De  (|uibus  ponemiis  dcsciiptionem 
inferius,  et  doctrinam. 

Tertio  inodo ,  dioilur  Cnnstructin  modus  construcndi ,  scilicet  quem- 
admodum  una  dictio  dicitur  conslrui  cum  alia  transitive  vel  in- 
transitive :  nulla  enim  dictio  construitur  cum  alia  nisi  transitive  vel 
intransitive.  .  . 
Fol.  7 1',         Construclio  est  congrua  dictionum  ordiuatio,  congruam  seuten- 
•2  roi.,  1. 13.  jjgj^j  perfectanique  demonstrans. 

Notaque  quod  in  constructione  due  congruitatcs  attenduntur, 
scilicet  congruitas  accidentium  ut  dictiones  conveniant,  in  acci- 
dentibus  incongruilas  ita  ut  generet  congruum  intcllectum,  id  est 
perfectum  in  animo  auditoris,  ut  si  dicam  homo  est  asinus.  Hec 
enim  est  congrua  conslructio  :  est  enim  hic  congrua  diclionum 
ordinatio  quantum  ad  accidenlia,  et  quantum  ad  intellectum  géné- 
rât congruum  intellectum,  id  est  perfectum,  in  animo  auditoris. 
^on  enim  grammaticus  curât  de  veritate  vel  de  falsitate.  Sic  ergo 
intelligas  :  Conslructio  est  congrua  dictionum  ordinatio,  congrua 
quantum  ad  accidentia,  congruam  sententiam  perfectanique .  .  .  de- 
monstrans. 

Congruarum  constructiouum  alia  est  congrua  sensu  et  voce,  ut 
P.  currit;  alia  sensu  et  non  voce,  ut  populits  currunt;  alia  voce  et  non 
sensu ,  ut  popidus  currit. 

Item  construclionum  alia  transitiva,  et  alia  intransitiva;  alia  re- 
ciproca,  alia  retransitiva. 

Transitiva  conslructio  est  illa  in  qua  actus  verbi  ostenditur  Irans- 
ire  ab  una  persona  in  aliam,vel  passio  transferri  ab  una  persona 
inaliam,  ut  Sortes  legit  Virgilium  et  Virgilius  legHur  a  Sorte. 

Intransitiva  constructio  est  illa  in  qua  actus  verbi  non  ostenditur 
transireab  una  persona  in  aliam,  nec  passio  inferri  ab  una  persona 
in  aliam,  nec  eadem  persona  ostenditur  agere  et  pati,ut  Sortes  legit 
et  Virgilius  legitur. 

Reciproca  constructio  est  illa  in  qua  eadem  persona  ostenditur 
agere  et  pati,  ut  ego  diligo  me,  tu  diligis  te,  iUe  dihgit  se.  Et  est 
sciendum  quod  reciproca  constructio  non  potest  fieri  nisi  aliquis 
obliquus  horum  trium  pronominum  intcrvenial  :  ego,  tu,  sui. 

Retransitiva  construclio  est  illa  in  qua  suntdue  transi tiones,  qua- 


APPEM)I\  11.         DK  CONSTUUr/nOMC.  170 

runi  una  est  causa  altoiiiis,  ut  ego  dncco  te  ut  tu  des  milii  ih-narios. 
Va  osI  sciciKluin  quod  rclransitiva  ronslructio  non  polcsl  ficri  nisi 
ali(|ua  islaïuni  toiijuniliuiium  inlcrvenial ,  ut,  quiu ,  qualetius. 

Fecimus  de  ronslruclioiie,  scciindiiiii  «piod  consliuclio  dicitiir 
inodus  consiruoiidi.  .  . 

Verbum  aliiid  ost  persouale  el    aliud    inipersonale.   Personalc     Fol.  7  r\ 
vcrbuni  osl  illud  (|iiod  liabet  dislinclioncni   pcrsonaruin,  ut  «wo,  2' col.J. /i3. 
amas ,  amat ;  cl  onine  vcrbuni  personalc  vull  liabcrc  supposilurii  pcr 
uoniinalivuni  \ci  per  aliquod  positum  loco  uominalivi,  ut  P.  Icgit, 
vol  ire  ad  ecclesinm  est  bonuin.  Supposiluni  est  id  de  quo  fit  sermo. 
Appositum  est  id  quod  dicitur  de  supposito. 

Impersonale  verbum  est  id  quod  non  habet  dislinctionem  perso- 
naruni,  ut  decct,  oporlct  et  liiisslniilia  :  et  onine  vcrbuni  impersonale 
vull  liabere  supposiluni  per  obliquum,  quedam  per  genclivum, 
quedam  per  dativum,  quedam  per  accusalivum,  quedam  per  abla- 
livum,sicul  inlra  patebit.  .  . 

Nomen  infiuitum  verbi  persoualis  potcst  conslrui  cum  accusativo 
ante  se  intransilive,  ut  me  légère  est  verum,  vel  cum  nominativo,  me- 
diante  alio  verbo,  ut  P.  vult  légère. 

ïnfinitum  aulem  verbi  impersonalis  serval   constructionem  sui     F"i  7  v°, 
verbi,  ut  me  decere légère  est  verum.  '    ro.,  .  i. 

Item  gerundia,  presertim  in  0  desinentia,  construuntur  cum  accu- 
sativo anle  se  intransitive,  ut  in  conveniendn  populos  in  unum,  id  est 
dum  pOj)idi  convenirenl  in  unum. 

Item  verba  impersonalia  habentia  iitteraturam  ))assivam  con- 
struuntur cum  ablativis  anle  se  intiansitive,  medianle  rt  salnh  pre- 
posilioiic,  vel  cum  dativo  posito  loco  ablalivi,  ut  milii  legitur,  pro 
a  me  legitur. 

Item  ista  verba  impersonalia  decct,  oportet,  juvnt  ai  dclectat,  cxi- 
gunt  accusalivum  ante  se  intransilive,  ut  me  decct  légère.  Scirc  tamen 
debes  quod  isia  verba  impersonalia  que  habent  Iitteraturam  neu- 
tralem,  inveniuntur  (juandoque  personalia,  et  lune  babent  su[)[)o- 
situm  per  nominativum,  ut  in  liymno  :  Talis  decet  parlus  Deum. 

Item  ista  verba  impersonalia  libet,  licet ,  placet ,  accidit,  evenit,  con- 
tingit,  expedil,  suppstit  et  vacat  et  hiis  similia,cxigunt  dativum  anle 
se  intransitive,  ni  mihi  placet  légère. 

Item  ista  verba  impersonalia  penilet,  Icdet,  miseret,  pudet  el  pigct , 


180  APPENDIX   II.  —  DE  GONSTRUGTIONE. 

exigunt  accusaliviim  anle  se  intransitive;  et  genetivum  posl  se 
transitive,  ut  tedct  anmam  meam  vitemee. 

Ileni  ista  verba  impersonalia  interest  et  rpfert  construuntur  cum 
genefivis  omnium  dictionum  casualium  ante  se  intransitive,  ut 
Pétri  interest  légère;  exceptis  istis  genetivis  priniitivoriini  pronomi- 
num  mei,  lui,  sui,  nostri  et  vestri,  loco  quorum  construuntur  cum 
istis  ablativis  possessivorum  pronominum,  mea,  tua,  sua,  nostra, 
vestra,  ut  mea  interest  légère,  id  est  ad  tne pertinet  légère. 

Item  nominativus  qui  supponit  verbo  débet  esse  ejusdem  per- 
sone  et  ejusdem  numeri  cum  ipso  verbo,  et  si  aliter  fuerit,  licentia 
eritincongrua  aut  salvabitur  per  figuram. 

Unde  videndum  est  quid  sit  figura.  —  Figura  est  intransitiva  dic- 
tionum conjunctio  in  diversis  accidentibus  facta,  aliqua  de  rationali 
causa;  —  vel  :  Figura  est  vicium  cum  ratione  excusatum. 

Figure  que  variant  accidentia  sunt  quinque  :  Prolempsis,  Si- 
lempsis,  Zeuma,  Sintosis  et  Antitosis. 

Prolempsis  est  rerum  seriatim  explicandarum  presumptio,  et  di- 
citur  prolempsis  a  pros,  quod  est  pre,  et  lensis,  quod  est  sumptio.  .  . 
Per  prolempsim  fit  variatio  personarum,  numcrorum  et  casuum. 
Personarum ,  ut  nos  legimus ,  ego  Salustium  et  tu  Lucanum.  Numero- 
rum,  ut  aquile  volaverunt,  hec  ah  oriente  et  hec  ab  accidenté.  Casuum, 
ut  liominum  alius  est  bonus,  alius  est  malus.  Fit  etiam  hec  variatio  per 
obiiquos  casus,  ut  aquilarum  volantium,  alterius  ah  oriente,  alterius  ab 
occidente ,  similis  est  celeritas. 

Silempsis  est  diversarum  clausularum  per  unum  verbum  conglu- 
tinata  conceptio.  ,  .  Conceptionum  alia  personarum  et  alia  nume- 
rorum  et  alia  generum.  Ad  quod  sciendum  est  quod  prima  persona 
concipil  secundam  et  tertiam  sub  verbo  prime  persone  pluralis  nu- 
meri, ut  ego  et  tu  et  Petriis  legimus.  Secunda  concipit  tertiam  sub 
verbo  secunde  persone,  pluralis  numeri,  ut  tu  et  Petrus  legitis. 
Tertia  concipit  aliam  tertiam  personam  sub  verbo  tertie  persone 
pluralis  numeri,  ut  Petrus  et  Martinus  currunt.  Masculinum  genus 
concipit  femininum  et  neutrun)  sub  adjectivo  masculini  generis,ut 
Petrus  et  Bertha  et  hoc  mancipium  sunt  alhi.  Femininum  concipit  neu- 
trum  sub  adjectivo  femininigeneris,  ut  Bertha  et  hoc  mancipium  sunt 
albe.  Neutrum  genus  concipil  aliud  neutrum,  sub  adjectivo  neutri 
generis,  ut  hoc  ayiimalet  hoc  scammim  sunt  alba.  item  pluralis  nume- 


APPEM)I\    11.  —   l>i:  CONSTRUCTIONE.  181 

rus  i'(»iui[)il  sinjjtilarciii ,  ul  lioininrs  rt  l\tiiis  niirttiil.  —  Nolanduin 
quod  conceplio  soiiiium'  liaix't  mctlijiiitcm  coimlativaiu  conjunclio- 
iiem.  —  Item  dicliu  o()iicij)ieiis  seiii[)('r  clobel  precedcie  dictiuiiem 
conceptaïu. 

Zeiinia  est  vcrbi  dcreclus  ol  nominalivi  adjimclio.  Por  zciima  fit 
variatio  porsouaiuni   et  nuineroruin,  t[iiaiulo(|iK'  porsoiiaruin  taii- 
lum,  ut  ego  lego  H  tu;  quandoque  numeroriiin  ||  lanluin,  ut  illilcgunt     Fol.  7  v°, 
et  Sortes:  qiiaiulo(|ue  porsonaruin  et  luuiiei'oruiu,  ut  cbi-ii  sinil  et  ego.    ^'  ''•'•'  '•  •• 

Siutosis  est  diversarum  j)ersonaruni,  generuin,  nuuieioruin  et 
casuum  similis  positio.  .  .  Fer  istani  figurani  siiniles  ponuntur  dic- 
tiones  diversarum  personarum,  genorum,  numerorum  et  casuum. 
Variatio  personarum  (luo  fit  per  sintosim  circa  evocatiouem  atten- 
dilur. 

Evocatio  est  dictionum  diversarum  personarum  adjunctio,  ita 
quod  prima  et  secunda  persona  Iraliat  ad  se  lertiam.  .\d  quodscien- 
dum  est  quod  pronomina  prime  et  secunde  persone,  et  verba  sub- 
slanli\a  et  vocativa  prime  et  secunde  persone,  et  eorum  vim  ha- 
benlia,  ulfio  ciforem,  evocant  dictionem  lertic  persone  post  se,  ut 
ego  Peints,  lu  Pelrus,  sain  Pelriis,  vocor  Petrus,  vocaris  Petru-s ,  Jio 
bonus ,  Jis  malus. 

Item  pronomina  derivata  ab  boc'  pronomine  tu  et  vocalivi  ca- 
sus  evocant  hoc  relalivum  qui  sub  verbo  secunde  persone,  ut  tuus 
jilius , quilegxs ,  disputai;  vester filius ,  quilegitis,  disputât,  et  0  \irgili, 
qui  scripsisti  Eneida,  vivis  memnria. 

Variaulur  gênera,  ut  Penesle  sub  ipsa.  Variantur  casus,  ut  alter 
istorum,  unus  nostrum.  Variantur  numeri,  ut  pars  in  frusta  sécant; 
popuhts  rurru)it. 

Antilosis  est  alicujus  accidentis  pro  alio  positio;  et  dicitur  anti- 
tosis  ab  anti,  quod  est  contra,  et  tliesis  quod  est  positio  :  id  est  con- 
traria positio;  scilicet quando  unum  accidens  |)onitur  proallero,  ut 
casus  pro  casu,  ut  in  Evangelio  :  Serinonein  quem  audistis  non  est  meus; 
pro  sermo.  .  . 

SeQUITLR   de  REOIMINE   CASUUM. 

Nomina  ad  ali<|uid  dicta,  ui  patcr,  fdius ,  exigunt  genetivum,  ut 
pater  Martini ,  fdius  Martini.  Ad  aliquid  dictuni  nomen  est  illud  quod 
sine  inlellectu  illius  ad  ([uod  dicitur  proferri  non  polest,  ul  pater  et 
Jdius,  dominus  cl  servus. 


182  APPENDIX   11.  —  DE  GONSTRUCTIONE. 

Item  nominativus  significans  possessionem  cxigil  gcnetivuui 
significantem  possessoreni,  ul  capa  Pétri;  et  contra,  nominativus 
siguilicans  possessorem,  ut  populus,  rex,  cornes,  episcopus,  cxigit  ge- 
netivum  significantem  possessionem,  ut  populm  Rome;  rex  Fran- 
conim. 

Item  nominativus  potest  regerc  genctivum  et  ablativum  signi- 
ficantem laudem  et  vituperium  rei  significate  per  nominativum,  ut 
homo  magne  lundis,  vel  magna  laude;  magne  iniquilatis,  vei  magna 
iniquitate  :  vel  proprium  rei  significate,  ut  cignus  albi  coloris,  alho 
colore. 

Item  verbalia  nomina  in  tor,  in  trix  desinentia,  a  verbis  transiti- 
vis  venientia,  ut  amator  et  amatrix,el  eorum  vim  habentia,  ut  expers 
etdubius,  exigunt  genetivum,  ut  amalor  grade  et  amatrix  Martini, 
et  expers  hujus  rei,  et  dubius  hujus  sententie. 

Item  participialia  nomina,  prêter  in  dus  desinentia,  ut  amans  et 
doctus,a  verbis  transitivis  venientia,  exigunt  genetivum,  ul  amatis 
illius  et  doctus  grammatice.  Et  notandum  quod  quatuor  modis  trans- 
euntparticipiain  vim  nominis  :  compositione,  apparatioue,  conjunc- 
tione  et  temporis  amissione. 

Item  nomina  que  notant  aliquid  contineri,  ut  dives  et  plenus,  et 
eorum  contraria,  ut  pauper  etvacims,  exigunt  genetivum  vel  abla- 
tivum ,  ut  dives  auri  vel  auroj  plenus  vini  vel  vino. 

Item  nomina  que  notant  aliquid  desiderari ,  ut  cupidus  et  avarus,  et 
eorum  contraria,  ut  largus  et  prodigus,  exigunt  genetivum,  ut  largus 
denariorum  et  cupidus  auri. 

Item  nomina  partifiva,  ut  uter,  aller,  quis  vel  qui,  cum  suis  com- 
positis  et  sillabicis  adjectionibus;  etnumeraiia,  uiiinus,  duo,  tres;el 
ordinalia,ut  primus,  secundus  et  tcrtius,  exigunt  genetivum,  ut  alter 
istorum,  quisillorum,  unus  istomm ,  primus  illorum. 

Item  superlativa  nomina  construuntur  cum  genetivis  pluralibus 
tantum,  vel  singularibus  collectivorum,  ut  Ackilles fuit  fortissimus  Gre- 
corum,  vel  Grèce  gentis.  —  Et  notandum  quod  superlativa  nunquam 
construuntur  nisi  cum  genetivis  significantibus  ea  que  sunt  ejus- 
dem  maleriei  cum  re  comparata  per  superlativum  :  uude  maie  di- 
ceretur  homo  est  fortissimus  asinorum. 

Item  nomina  que  notant  mensuram  rei  determinatam  vel  inde- 
terminatam  exigunt  genetivum,  ut  sestarius  vini  et  marcha argenti  et 
multum  vini. 


APPENDIX   II.  —   DE  CONSTRUCTION  E.  183 

Item  noinina  qun  iKitaiil  accusalionom,  vel  dampnationcm  cxi- 
{juiil  II  [ji'iielivum,  iil  mis  cainiia,  iwiis  mnrtis. 

Ileiii  nomiiia  exi{]iinl  ifeiieliviiiu  delermiiiaiilem  preliuiu  rci 
nomiualivi,  ul  pauis  duonini  tlcnariorum. 

Item  uoniina  exigiint  {|oneliviini  clelormiiianleiii  lompus  rci  no- 
ininalivi,ul  puer  uniim  anni  vol  cenluin  iinnavum. 

Item  hoc  nonieii  oriuiidus  exi[jil  {jeneliviiiii.  iil  iii  IWxîtio  :  si  remi- 
niscaris  cujus  patrie  sit  oriumlus. 

Item  nomiiia  signilicautia  preeminentiam  cxiguntgenelivum,  ut 
Deus  deorum;  Virgo  virginum. 

Item  iuveniunlur  (|iie(lam  énormes  conslruclioiies  G ternrum,  ut 
tiphus  amnris;  ereatura  s(dis;  nlii(pu'  Icrnirnni. 

Se([uitur  de  conslrurliouc  dalivi.  Ad  (|uod  sciendum  quod  uo- 
mina  ad  aliquid  dicta,  u[  pater  et  domintis,  et  nomina  acquisitiva, 
ut  ntilis  Glinutilis,  et  ac(|uisilive  [)()sita,  ut  homiiu'A  malus,  el\erbalia 
ïn  hilis  desinentia,  a  veibis  transilivis  venieulia,  ul  amahilis  et  doci- 
bilis,  et  participialia  in  dus  desinentia,  ulamandus,  cxigunt  dativum, 
ul  iste  est  pateriUi .  filius  illi ,  amicus  illi ,  similis  illi,  et  liiis  similia. 

Sequitiir  de  constructione  aecusativi.  Ad  (juod  sciendum  est  quod 
ista  nomina  osus  et  pcrosus,  secus  et  prescim  exiguntaccusativum,  ut 
osus  bella  et  prescius  futura. 

Item  quedam  adjecliva  exigunt  accusativum  pcr  fi{|uram  que  di- 
citur  sinodoches,  ut  iste  est  albus  pedem.  —  Sinodoches  est  quando 
parlCb  attribuuntur  toti,  vel  etiam  quando  (juod  est  tolius  atlri- 
buitur  parti. 

Item  nomina  quibus  ostenditur  aliquid  evenire  exiguni  ablali- 
vum,  ul  J'ortls  virihus  et  acutus  oculis. 

Iteui  (juedam  nomina  exigunt  ablativum  ad  imitationem  suorum 
verboiiim ,  ul  natus  Jove et  difrnus  hac  re. 

item  noiiien  eouiparativuu)  exigit  ablativum  tribus  modis,  sci- 
licet  :  significantem  rem  ad  quam  fit  comparatio,  ut  Sortes  est  major 
Platane;  vel  ablativum  determinanlein  excessum,  ut  P.  est  major  me 
uno  pede;  vel  aliter,  si  siium  positivum  regat  ablativum,  eumdem 
potest  regere  comparativum  ,  ul  Sortes  cstdignior  Platone  /om^/c,  quia 
({uotiescumque  casum  potest  regere  positivum,  eumdem  polest  re- 
gere conq)arativum  et  superlativum  ,  ut  islud  vas  est  plenius  illo  vini, 
vel  plenissimum  illorum  vint. 


184  APPENDIX  II.  —   DE  CONSTRUCTIONE. 

Et  notandum  quod  abialivus  sex  modis  venit  in  conslructiouem  : 
(juando  notât  tenipus,  ut  ego  lego  tota  die;  —  quandoque  locum, 
ut  ibavi  forte  Sacra  via;  —  quandoque causam,  ut  ego  diligo  te pro- 
bitate  tua;  —  quandoque  iustrumentum ,  ut  perculio  te  baculo;  — 
quandoque  materiam,  ut  hec  dormis  edijicataest  Japidibns;  —  (juando- 
qiie  modum,  ut  iste  clamât  alta  voce. 

Dictum  est  quot  modis  nominativus  potest  regere  genetivum, 
dativum,  accusalivum  et  ablativum  :  et  est  notandum  (juod  quan- 
doque casum  exigit  nominativus,  eumdem  exiguut  omnes  alii  obli- 
qui  ejus. 

Dictum  est  supra  de  conslructione  quam  habeut  verba  a  parle 
ante.  Modo  sequitur  dicere  de  constructione  quam  habent  a  parte 
post. 

Verborum  aliud  est  substantivum,  aliud  vocativum,  aliud  acci- 
dentale.  — Verba  substautiva  sunt  duo:  siim  el  exista.  —  Vocativa 
sunt  quinque  :  vocor,  dicor,  nominor,  nuncupor,  et  appellor.  —  Cetera 
sunt  accidentalia. 

Verba  substantiva,  ut  sum  et  existo;  verba  vocativa,  ut  vocor, 
dicor;  et  pertinentia  ad  iter,  ut  ambulo  ei  pergo;  et  pertinentia  ad 
existentiam,  utsto  eisedeo;  et  pertinentia  ad  apparentiam,  ut  videor 
et  appareo  ;  et  ista  duo /o  el/orem,  copulant  nominativum  post 
se;  ut  sum  homo,  vocor  Petrus, pergo  rectus,  etc.  —  Et  notandum 
quod  quandoque  constructionem  habet  verburn  post  se,  eamdem 
babet  totum  suum,  cum  declinatur,  et  gerundia  et  supina  et 
participia. 

Infinita  tamen  supradictorum  verborum  copulant  post  se  taiem 
casum  qualis  precedit.  Et  simiiem  modum  copulandi  habent  parti- 
cipia supradictorum  verborum;  tamen,  si  vocativus  precedit,  nomi- 
nativus débet  sequi,  ut  homo  volens  esse  bonus,  veni  hue. 

Et  nota  quod  verba  vocativa  copulant  post  se  propria  nomina 
tantum,  ut  vocor  Petrus;  et  etiam  appellativa  cum  sint  de  una  ma- 
nerie,  ut  hujusmodi  res  vocalur  homo  vel  piscis.  Si  aliter  inveniatur, 
dicaturquod  improprie  ponitur,  ut  in  Prisciano  :  vocor  tuus  patruu^ , 
id  est  reputor. 

Item  notandum  quod  quatuor  modis  queritur  de  propria  nomina- 
tione  alicujus,  ut  iste  quis  vocalur,  quo  nomine  vocalur,  quod  nomen 
habet,  quod  est  nomen  istiu^. 


APPENDIX   11.  —   DE  CONSTRUCTIONK.  1H5 

Verborum  accldenlalinni  aliiid  est  absuliiUim ,  aliiid  est  liaiis- 
itivuin. 

Absohitmn  verbuiii  esl  illiid  (jiiod  non  ejjot  adjunctione  ()bli<|iii 
ad  perfectionein  sensus,  ut  vivo  el  (ispiro.  Taïuen  verbuin  absoluLuiu 
potesl  rogere  accusativuin  jxt  lijjiiram  (jin'  diciliir  sinodocbos,  ut 
dolco  capta  ;  vel  ex  vi  \orbi  Irausilivi  subinlellecti ,  ul  Coridon  ||  arde-  Fui.  8  i-, 
bat  Alexim;  el  quando  notât  causam,  ul  isle  anhelat  prelia,  id  est  '^  cul.,!,  i. 
propter  prelia;  vel  etiani  quando  notai  locuni  vel  tenipus,  ut  audndo 
viam,\e\  mansi  lecuni  tirs  dics.  Solel  auleni  accusalivus  adverbialiter 
positussequi  veibum  absolulnm,  ut  iste  vivit  ashnim,  id  est  asininc. 

Transitivuni  verbuin  est  illud  quod  adjunctione  cjjet  obliqui 
ad  perrectioneni  sensus,  ut  anw.  —  Verborum  transilivorum  aliud 
aclivum,  aliud  passivuui,  aliud  neutruin,  aliud  coinniune,  aliud 
deponens. 

Verbum  aclivum  est  illud  ([uod  desinit  in  o,  et  potesl  regere 
accusalivum  post  se  signanlem  animal  rationale,  el  de  se  facere 
passivum  per  assumplionem  /•,  ul  amo,  assumpta  r,  fit  amor.  Sunt 
tamen  quedam  verba  activa  que  non  possunt  regere  talem  accusali- 
vum, nisi  addatur  verbum  infinitum,  ul  dico  et  puto;  ut  dico  homi- 
7iem  légère ,  et  puto  hoininem  dispictare. 

Item  sunt  (juedam  verba  activa  que  exigunt  duos  diversos  obli- 
(juos  ex  divorsis  naluris.  Hec  igitur  vorba  exigunt  accusalivum, 
genelivum  vel  ablativum  :  cmo,  vendo ,  estima,  nbstineo^J'acio,  purgo, 
dampno,  reprehendo ,  et  biis  similia,  ut  cmo  eqiium  istum  centum  solido- 
rum ,  Vil  centum  solidis. 

Item  ista  verba  do,  cnmpnro,  condico,  prcpono,  appono,  siibicio, 
obicio  et  hiissimilia,  possunt  regere  accusativum  et  dalivum,  ul  do 
tibi  malum. 

Item  ista  verba  calcio,  cela,  rogo,  doceo,  peto,  vestio,  cingo,  et  biis 
similia,  possunt  regere  duos  diversos  accusalivos,  ut  doceo  te  grom- 
maticam. 

Item  ista  verba  exijjunl  accusativum  et  ablativum,  .spnlio , privo, 
impleo,  vacuo,  aliéna,  honero,  cl  biis  similia,  ul  spolia  te  timica. 

Sequitur  ok  coxsTRUCTiONE  PAssivi  —  Verba  passiva  conslruuntur 
cum  ablativo,  medianle  a  vel  ab  prepositione,  \el  cum  dativo  ejus 
loco  posilo,  ut  iste  amaliir  ab  illa.  vel  illi  pro  ab  illa. 

Conslruuntur   tamen  tribus  modis  cum  accusativo,  scilicet  per 


186  APPENDIX  II.   —  DE  GONSTRUCTIONE. 

fiinfiiram  que  dicilur  sinodoches,  ul  iste  truncalur  narcs;  vcl  o.\  vi 
verbi  Iransilivi  subinlcllecli,  ut  caprc  pascunlur  .silvas,  id  esl  pas- 
ceiido  mandant  silvas.  El  <juandoverl)uni  activuuiexijjil  duos  diverses 
obliques  simul,  lune  ullimus  eorum  potest  régi  a  verbo  passivo  et 
participiis  passivis,  ut  doceo  te  grammaticam ,  et  doceor  a  le  gramma- 
licam.  Si  vcro  verbum  aclivum  exigal  duos  accusativos  non  penilus 
diverses,  tuuc  ultimus  illorum  non  potest  régi  a  verbo  passivo,  sed 
anibo  accusalivi  resolvuntur  in  nominatives,  ut  instituo  te  heredcm; 
lu  inslilucris  a  me  hères. 

Verborum  neutrorum  et  deponentium  qucdam  exigunt  gene- 
tivum,  ut  egeo,  misereor;  quedam  dativum,  ut  servio,  opitidor;  que- 
dam  accusativum ,  ut  facio  et  sequor;  quedam  abialivum,  ut  gaudeo 
et  vescor. 

Octo  suut  communia  verba  : 

Largior,  experior,  veneror,  moror,  osculor,  ortor, 
Crhninor,  amplector  tibi  sint  communia,  lector. 

Verba  communia  duas  habent  significationes  :  activam  et  passi- 
vam,  et  idée  duas  babent  constructiones,  unam  ad  modum  activi, 
et  aliam  ad  modum  passivi,  ut  criminor  te  et  criminor  ate.  Tamen 
utramque  censlructionem  non  pessunt  babere  sub  una  prelatione. 
Unde  maie  diceretur  :  cnminor  te  et  ah  iUo. 

Item,  licet  dictum  sit  superiusqued  quamcumque  constructionem 
habet  verbum,  et  suum  participium,  tamen  participia  verborum 
communium  in  ans  vel  in  rus  desinentia,  ut  criminans,  criminaturus , 
tantum  aclivam  habent  significationem,  ut  ego  sum  criminans  le,  et 
criminalunis  te. 

Item  participia  in  ?ms  desinentia,  ut  criminatus,  utramque  babent 
significationem  et  idée  utramque  servant  constructionem,  ut  ego 
sum  ciiminatus  te ,  vel  criminatus  a  te. 

Item  participia  in  dus,  ut  criminandus,  habent  significationem 
passivam,  et  idée  tantum  retinent  constructionem  passivam,ut  ego 
sum  criminandus  a  te. 

TRACTATUR  DE  RELATIVJS. 

Primo  videndum  est  quid  sit  relatio.  Relalio  est,  ut  ait  Priscia- 
iius,  antelate  rei  repelitio  vel  representatio. 

Pielalionum  alia  est  ecleptica,  alia  non  ecleptica.  —  Ecleptica 


APPENDIX   II.  —   DE  CONSTRUCTIONE.  187 

csl  iHa  (juando  relativuin  ponilur  por  defeclum  antecedentis,  ut 
qui  h'frit  ilisputal.  —  Non  oclt'|)lica  est  (juaiulo  rclaliviim  et  anle- 
cedons  ponunUir  in  loculione,  ut  hoino  qui  lc<jit  dispulal.  Et  no- 
l<mduin  quod  hoc  relativuni  qui  potest  poni  per  ||  omnes  suos  casus  Fol.  8  v", 
per  defeclum  antecedentis,  ut  qui  hyfil  disputai,  snl)inlelli*jilur  i'"«:olJi- 
liomo;  cujus  viiscrcris  est  hic,  subiutelli(|ilur  ille  vel  liomo;  oui  par- 
as est  hic,  subinteliijjitur  illc  vel  homo;  quem  vides  est  hic,  subin- 
telli<}itur  illc  vel  homo;  de  quo  loqueris  est  hic,  subintelligilur  ille 
vel  homo. 

Item  obliquus  non  potest  subintelligi  nisi  relativum  ponatur 
in  consimili  casu,  ut  viisercor  cujiis  misercris,  subintcllijfilui-  illiiis; 
parco  ctii  parcis;  subintcllijjitur  illi;  video  quem  vides,  subinteilifiitur 
illum.  Unde  inconvenienter  diceretur  :  video  cujus  miserevis. 

Item  relative  proprietatis  semper  ponuntur  per  defectum  sui 
similis,  ut  (/Mrt/w  Icgit  dispulal:  subintellijjilur  talis. 

llem  relalionuni  alia  directa,  alia  indiiecla,  alia  intrinseca,  alia 
extrinseca,  alia  intrasumpta,  alia  extrasumpta,  alia  mutua,  alia 
simplex,  alia  personalis. 

Direcla  est  illa  que  fit  per  similes  casus,  ut  hic  legit  qui  disputât. 

Indirecta  est  illa  que  fit  per  dissimiles,  ut  ille  legit  quem  video. 

Intrinseca  est  illa  ([ue  iniplicat  in  se  antecedcns,  ut  idem  legit 
el  disputât ,  scilicet  aliquis  legil  et  idem  disputai. 

Intrasumpta^  est  illa  quando  relativuni  et  antecedens  ponuntur 
in  una  simplici  oralione ,  ut  Sortes  diligit  se. 

Exliasumpla  est  illa  quando  antecedens  ponitur  in  una  simplici 
oratione,  et  relativum  in  alia,  ut  homo  legit  qui  disputât. 

Mutua  relatio  est  illa  quando  unum  relativum  tenetur  relative 
alteri  relativo,  ut  ille  qui  legil  disputât. 

Personalis  relatio  est  quando  antecedens  supponit  pro  uno  appel- 
lativo,  et  relativum  pro  eodem,  ut  Petrus  legit  qui  dispulal. 

Simplex  est  quando  antecedens  supponit  ])ro  uno  appellativo  et 
relativum  pro  alio,  ut  in  theologia  :  mulier  dampnaml  que  salvavil. 

Species  relationis  simplicis  sunt  se[)tem.  Prima  est  quando  an- 
tecedens supponit  pro  uno  appellativo  et  relalivum  pro  alio,  ut  in 
dicto  exemplo  :  mulier  datnpuavit ,  etc.  —  Secuuda  species  est  ([uando 


'  Ce  qui  concerne  la  relation  exlrinsèque  manque  dans  le  mauuscril. 


188  APPENDIX  II.  —  DE  CONSTRUCTIONE. 

anlecedens  supponit  pro  manerie,  et  relativum  pio  manerie,  ul  in 
theolojjia  :  homo  est  dignissima  crealiirartan ,  ciii  cfniipctlt  iiti  raùone. — 
Tertia  species  est  quando  anteccdeus  supponit  pio  manerie  et  rela- 
tivum pro  appellativo,  ut  in  theologia  :  serpens  est  callidissimum  ani- 
mal qui  venit  ad  muUcvein.  —  Quarta  species  est  quando  antecedens 
su[)ponit  pro  appellativo,  et  relativum  pro  manerie^  ut  homo  ciirril 
qui  est  dignissima  creatiirarum.  —  Quinta  species  est  quando  antece- 
dens supponit  pro  nomine,  et  relativum  pro  re,  ut  si  dicam  :  homo 
est  appellativum  nomen  qiiod  currit. —  Sexta  species  est  quando  ante- 
cedens supponit  pro  re  et  relativum  pro  nomine,  ut  homo  currit  quod 
est  appellativum  nomen.  —  Septima  species  altenditur  in  equivocis, 
ut  canis  est  latrabile  animal  quod  est  céleste  sidus;  et  in  theologia  : 
manus  mee  que  vos  Jecerunt  clavis  confixe  sunt. 

Ilem  relativorum  aliud  est  substantie,  aliud  relativum  proprie- 
latis. 

Relativum  substantie,  ut  qui,  que,  quod,  alius,  ille,ipse,  hic,  is  et 
sui.  —  Relativum  proprietatis ,  ut  qualis ,  quantus  et  quot. 

Et  est  sciendum  quod  relativum  substantie  débet  esse  ejusdem 
generis  et  ejusdem  numeri  cum  suo  antecedeuti,  ut  homo  legit  qui 
disputât.  Verumtamen  quando  hoc  relativum  qui  ponitur  inter  duo 
substantiva  diversorum  generum,  ad  idem  pertinentia,  al)  ulro- 
que  potest  retrahere  genus,  ut  in  Salustio:  es<  locus  in  carcerc  quod 
Tulianum    appellatur;  et  in  theologia  :    benedices  semini  tua  qui  est 

\pi<7TV5. 

Item  relativum  proprietatis  semper  débet  trahere  genus  a  sequenti 
dictione,  ut  taie  est  marc  qualis  est  Rodanus. 

Item  relativa  proprietatis  semper  faciunt  simplicem  relalionem  et 
nunquam  personalem.  InAenitur  tamen  quod  discrepat  in  génère, 
ut  in  Orsiiio  :  put r es  mamme  incitant  mea  pectora  quales  sunt  equina 
nbera.  Sed  auctoritas  arti  contraria  non  est  imitanda. 

Item  régula  Prisciani  est:  Quotienshoc  relativum  «/fn'subjungilur 
alicui  nomini,  non  solum  necesse  est  ad  nomen  prepositum,  sed 
etiam  ad  subjunctum  alterum  verbum  reddi.  —  Sed  huic  notule  sic 
obicitur  :  homo,  qui  est,  est:  hic  ponitur  relativum  qui,  et  subjungitur 
alteri  nomini,  et  non  redditur  alterum  verbum,  sed  idem.  Ergo  ista 
grammatica  estfalsa,  vel  régula  Prisciani.  —  Solutio  :  Alterum  ver- 
bum débet  roddi  vel  idem  geminalumque  valet. 

Item  dicit  Priscianus  quod,  si  nominativus  nominativo   adjun- 


APPENDIX   II.  —   DE  CONSTRUOTIONE.  189 

gatur,  verba  ad  eanideni  personam  rel'erunlui-,  ul  homo  legit  qui  dis- 

ptitat:  st'cl  II  liuio  re{;ulo  sic  obicitur  :  wnlicr  que  dnmpnavit  salvnvk  :     Fol.  8  \\ 

bic  noininaliviis  nuiiiinalivo  adjungilur;   crgo   verba   ad  canidcm    ^'col.J.  i. 

personam  referunlur.  Sed  hoc  verbum  dampnavit  rel'ertur  ad  Evam  : 

ergo  el  hoc  viM-bum  salvavit  :  (juod  l'al.suiu  est.  —   Solltio  :  Pris- 

cianus  intellexil   de   pluraiirtu   aulem  opponis   de  simplici,  qiiod 

non  valet. 

Item  dicit  Prisoianus  :  Si  duo  suut  obliqui,  ad  aliam  personam 
fit  transitio  verborum,  vel  in  se  reciprocantiir.  —  Sed  obicitur  sic: 
abhoinine  legilur  a  qun  disputatuv.  Hic  sunt  duo  obliqui,  ergo  ad  aliam 
personam  fil  transitio  verborum  vel  in  se  reciprocantur.  Sed  non  in  se 
reciprocantur  :  ergo  isti  obliqui  construuntur  transitive  cum  istis 
verbis  :  quod  l'alsum  est.  —  Solltio  :  Priscianus  intellexil  quod 
construuntur  cum  verbis  personalibus ,  sea  tu  opponis  quod  con- 
struntur  cum  verbis  impersonalibus:  ergo  non  valet  objectio  tua. — 
Sed  contra  banc  solutionem  sic  dicitur  :  ventm  est  homiiiem  légère 
quem  verum  est  disputare;  bic  sunt  duo  ()bli({ui  et  non  construun- 
tur cum  verbis  im])ersonalibus:  ergo  ad  aliam  personam  lit  trans- 
itio verborum,  vel  in  se  reciprocantur.  Sed  non  in  se  reciprocan- 
tur :  ergo  isti  obliqui  construuntur  transitive  cum  istis  verbis: 
quod  falsum  est. —  Solltio  :  Priscianus  intellexit  quod  isti  obliqui 
construuntur  cum  verbis  personalibus  :  sed  tu  opponis  quod  non 
construuntur  cum  personalibus  :  quare  non  valet. 

Item  dicit  Prisoianus  :  Si  alterum  fuerit  nominativi  casus  et  alte- 
rum  obliqui,  ad  obliquum  fit  transitio  verbi  et  non  ad  nominati- 
vum,  ut  homo  currit  quem  video.  —  Sic  obicitur  :  homo  legit  a  quo 
disputatur;  bic  alterum  est  nominativi  casus  et  alterum  obliqui: 
ergo  ad  obliquum  fit  transitio  verbi  et  non  ad  nominativum;  crgo 
iste  obliquas  construitur  cum  isto  verbo  transitive  :  quod  lalsum 
est.  —  SoLUTio  :  Priscianus  intelle.xit  quod  obliqui  construuntur 
cum  verbo  personali;  et  tu  opponis  de  impersonali;  ([uare  non 
valet. 

Item  queritur  de  bac  locutione  :  o  Martine,  quicunis,  veni  hue. 
Cui  tenetur  relative  hoc  relativum  qui?  Si  dicatur  huic  vocativo 
Martine,  quare  dixit  Priscianus:  (auii  ad  ceteros  casus  fiât  relatio, 
ad  vocativum  non  fit  ?  Ergo  non  tenetur  relative  huic  vocativo 
Martine.  —  Sed  probo  quod  ^;ic.  Dicit  Priscianus  :  nominalivo  qui 
omnes  alii  casus  bene  releruntur,  el  ponit  hoc  exemplum  :  o  Vir- 


lUO  APPENDIX   II.  —  DE  GONSTRUGTIONE. 

gili,qui  scripsisli  Eneida,vivis  memoria;  ergo  hoc  relalivum  qui  tene- 
turrelalivG  liiiic  vocativo  Martine.  —  Solutio  :  Bene  teuclursibi  ro- 
lative,  et  auctorilas  Prisciani  sic  est  negligenda.  Guin  ad  ceteros 
casus  fiât  reiatio,  ad  vocalivum  non  fil,  ita  quod  diiccta,  vei  ad 
vocativum  non  fil,  id  est  per  vocativum. 

Item  queritur  de  hac  iocutione  :  benedicite  aque  omncs  que  super 
celos  sunt  Domino.  Gujus  casus  sit  hec  diclio  aque?  Si  dicalur  :  nomi- 
nativi,  ergo  débet  supponere  verbo  tertie  persone  ,  et  non  supponit. 
Ergo  ista  gramniatica  est  incongrua ,  aut  saivabitur  per  figuram.  Si 
dicatur:  vocativi  casus,  contra  hoc  reiativum  que  tenelur  sibi  rela- 
tive; ergo  débet  supponere  verbo  secunde  persone  et  supponit  verbo 
tertie;  ergo  maie.  —  Solutio:  Vocativi  casus  est,  et  hoc  verbum  smwï 
ponitur  pro  eslis,  et  est  ibi  antitosis. 

Item  queritur  utrum  melius  dicatur  :  cg-o  sum  homo  qui  curro,  an 
ego  sum  homo  qui  currit.  Quod  melius  dicatur  ego  sum  homo  qui  curro 
probatur  auctoritate  Ovidii  dicentis  : 

Ille  ego  sum  lignum  qui  non  admillor  in  ullum  '  ; 
Ille  ego  sum  frustra  qui  lapis  esse  velim. 

Quod  bene  dicatur  ego  sum  homo  qui  currit  probatur  per  opinionem 
illorum  qui  dicunt  quod  dictio  evocata  remanet  in  eadem  personali 
proprietate.  Unde,  cum  hec  dictio  homo  sit  '  tertie  persone,  débet 
supponere  verbo  tertie  persone,  et  dicetur  homo  sum  qui  currit.  — 
Solutio  :  Usus  magis  approbat  istam:  ego  sum  homo  qui  curro;  ralio 
vero  istam  magis  :  ego  sum  homo  qui  currit. 

EXPLICIT  DE  RELATIVIS. 


Sequitur  de  adverbiis. 

Sciendum  est  quod  ista  sex  adverbia  :  ubi,  quo,  unde,  qua, 
quorsum,  quousque,  quandoque  ponuntur  interrogative ,  quandoque 
relative,  quandoque  infinité.  Sed  presciendum  est  quod  î<J/significat 
in  loco;  quo,  adlocum;  unde,àQ  \oco; qua  perlocuni;  quorsum ,\er- 
suslocum;  quousque,  usque  ad  locum,  vel  usque  ad  lempus. 

Huic  adverbio  ubi  interrogative  posito  debent  responderi  adverbia 

'   Pontigtu's ,  I,  ii,  35   et  36. 


VPPENDIX   II.  —    DK  (;O^STRU^/nONE.  191 

signilicanliii  iii  loco,  scilicet  hic,  illic ,  istic,  inlns,  fnris,  ibi,  ibidem, 
alibi ,alicubi ,  alias,  et  alia  composila  al)  u1>i ,  ni  sicubi ,  nuncubi  j  et]  us- 
quam,  misfjuam.  —  Hec  i-t-spoiulciilur  ad  iiilerru<;ali()iieni  l'aclain  per 
quo  :  hue ,  illue ,  isluc ,  iiitro ,  foras ,  alio ,  aliquo ,  et  alia  composita  a  quo , 
ul  siqun ,noqun  [cl]  illn,en  cl  codem. —  Hcc  respondenlur  ad  intcr- 
rojjalioiicin  factam  pcr  nnde  :  hinc,  illine,  istinc,  ||  aliundc,  alicunde  et  Fo).  9  r°, 
alia  composita  ab  iinde,  ut  sicunde,  necunde.  —  Hec  respondenlur  i"col.,l.  1 
ad  inlcrrogationcrn  lactani  per  qna  :  hac,  illac,  istac,  alia,  aliquael 
alia  composila  a  qna,  ul  siqna,  nequa  et  illa,  eadcm. 

Hec  sunl  adverbia  communia  quatuor  prediclis  inlerro{jationibus  : 
peregrc ,  pnne,  super,  supra,  inlra,  infra,  extra,  citra,  et  ultra. 

Hec  adverbia  respondenlur  ad  interrofjationem  factam  per  quar- 
sum:  orsum,  istorsum,  antrorsum,  retrorsum,  dextrorsum,  sinistrorsum , 
aliorsum,  aliquorsum,  iUorsmn  et  eorsum. 

Hec  adverbia  respondenlur  ad  inlerrogalioncm  factam  per  quo- 
usquc:  hactenus,  usque,  hucusque , enusque ;  iisque  niodoel  iisque  mine  si- 
}i;nifîcanl  lanluin  iw^we  ad  tempus.  Et  notandum  quod  queveniunl  a 
dcmonsiralivis  demonslrativa  sunl,  et  que  a  relativis  relaliva  sunt, 
cl  que  ab  infinilis  infinila  sunl. 

Item  prcdiclis  interrogalionibus  quatuor,  scilicet  ubi,  quo,  unde, 
qua,  quandoque  respondenlur  propria  nomina  locorum.  —  Ad 
quod  sciendum  est  quod  propria  nomina  locorum  prime  vel  secundo 
declinalionis  simplicia  et  lantum  siugulariler  declinala,  et  isla  tria 
appellaliva  domus,  humus  et  militia,  in  genclivo  significanl  in  loco; 
in  accusalivo,  ad  locum;  in  ablalivo,  de  loco  et  per  locum. 

Item  propria  nomina  locorum  terlie  declinalionis  simplicia,  et 
boc  appcllalivum  rus,  et  lantum  pluraliler  declinala,  ul  Pise,  Ve- 
uctie  et  Athene,  in  accusalivo  significanl  ad  locum;  in  ablalivo,  in 
loco,  de  loco  et  per  locum. 

De  conqiositis  lalisdalur  régula  :  Si  fiai  compositio  cum  substan- 
livo  et  adjectivo,  secundum  subslanlivum  sumendum  est  judicium, 
ul  :  i'bi  est  P.?  — Monle-J'orralo.  —  Si  fiât  compositio  ex  recto  et 
obliquo,  secundum  rectum  sumendum  est,  ul  llbi  est  P.?  —  ViUe- 
regis. 

Anna  Domini  m" ce"  quinquagesimo  secundo,  ego  magister  Sponcivs , 
pnovisciALis ,  qui  composueram  Svmma»  dictaminis  quod  incipil  De 
compelenli   dogmalo,  ordinavi  rt  romposui  presens  Epistolàrium  ,  se- 


192  APPENDIX   m.  —  MANUSCRIT  8653. 

cundum  doctrinani  et  ordinem  Summe  superius  nominale,  ad  instantiam 
viri  nobilis  Ildoj'onsi,  mei  discipuli  predilecti,  et  ad  lUiUtatem  scolarhtm 
partim  novellorum,  videlicet  in  hune  modum.  .  . 

(Bibliothèque  nationale,  fonds  latin,  ms.  8653.) 


III 

NOTE  SUR  LE  MANUSCRIT  8653. 
(Fonds  latin  de  la  Bibliothèque  nationale,  xiii*  siècle.) 

Le  manuscrit  8653,  fonds  latin  de  ia  Bibliothèque  nationale, 
est  entièrement  compose'  de  Traités  relatifs  à  la  grammaire.  Il  a 
8i  feuillets  (hauteur,  o", i88;  largeur,  o"',i33)  en  parchemin, 
sur  deux  colonnes.  L'e'criture  est,  dun  bout  à  l'autre,  de  la  même 
main  et  dune  finesse  extrême ,  quoique  très  belle  et  remplie  de  nom- 
breuses abre'viations.  Le  nombre  des  lignes  par  colonne  n'est  pas 
régulier;  il  varie  entre  52  et  57  ;  mais  il  est  le  plus  souvent  de  56. 
La  reliure  est  moderne. 

N°  1.  Le  premier  feuillet  est  blanc,  —  Fol.  2  r°,  1"  col.,  1.  1  : 
frDe  competenli  dogmate  Dictaminis  tractaturi,  quid  dictamen  sit 

in  principio  videamus ->  —  Fol.  7  r°,  i"*  col.,  1.  3/i  :  tQuo- 

niam  dictatoribus  est  necessarium  scire  componere  lalinitates  con- 
grue et  ornate r»  — Fol.  9  r",  i"^"  col.,  1.  22  :  -f  Anno  Domini 

m"  ce"  quinquagesimo  secundo,  ego  magister  Sponcius or- 

dinavi    et  composui    presens    Epistolarium in  hune    mo- 
dum  T  —  Desinit  folio  22  v°,  2®  col. ,  dernière  ligne  :  rExpli- 

cit  De  carlis  et  totum  Epistolarium  magistri  Sponcii  provincialis. 

Gloria  sit  Xpicrlo  de  cujus  raunere  sisto.'» 

N"  2.  Fol.  23  r",  i"^^  col.,  1.  1  :  r^Ad  doctrinam  dictaminum 
accessuri,  primo  quid  sit  dictamen,  deinde  quot  sint  ejus  species 
videamus.  Dictamen  igitur  est  litteralis  scientia  vel  edictio,  id  est 
res  edicta  per  litteras,  venustate  verborum  egregia,  sententiarum 

coloribus  adornata -n  —  Fol.  38  v",  2*  col.,  dernière  ligne  : 

rExplicit  sumuia  magistri  Guidonis.  ■» 

iV"  3.   Fol.  39  r".  i"^^  col.,  1.  1  :  "  Quasi  modo  geniti  infantes  lac 


APPENDIX    III.  —  MA^US(:R1T   8G.j;{.  h);{ 

<  (iii(-(i|ii>(-i(L'    slili    l'alioiiiibilc.   tiiiii   cMiilaliuiie    uccipile    liuiniiiis 

iiUiiis(|U('  (lona    <;iiilissiina -    —   lùplicit  foi.  (î-.î  v".  T'iol., 

I.  'îli  (le  reste  (le  la  ((•Kmiioosl  en  blanc):  •• el  alle|falioiiibiis 

laeienilis.'^  \ola.  (iesl  un  liaiU'  I)k  diotvmi.nk,  anonyme  ici,  mais 
dont  Tanleur  es!  ('lUuht  Faixi,  (Tapies  un  jfiand  nombre  d'auhcs 
nianuscrils  de  la  [)ibliolln'(|ne  nalionalf  cl  des  bil)li()tliè(|ucs  de 
Sainl-Oiner,  de  Tours,  de  Cliàlons,  de  Vieinie,  de  Municli,  de 
Berne,  etc. 

N°  A.   Fol.  63  r",  i''coi.,  I.  i  :  fin  noinine  Doniini  noslri  Jeshu 

Xpiali.  Omncs  liomines  nalura  scire  desideranl »  —  L.  i5  : 

ffProplerea  ad   niateriam  iibri    qui  vocalur  Libeh    clehicorum   sivk 

Doctrinale,  {jralia  cujus   isia    compilanius,  accedamus Hic 

ajiendnm  est  r/c  grammalica.  Sed([uia  «jrammalica  est  ars,  vidcamus 
de  suis  partibus,  primo  ipsas  difïîniendo;  secundo  dividendo;  tertio 
ralioneni  inventionis  imponendo.  Ars  enim  ita  dillinilur  :  Ars  est 
collectio  preceptorum  ad  ununi  finem  tendentium.  Ars  enim  ita 
dividitur  :  Ariiuin  vero(juedam  libérales,  quedam  mecanice  nunru- 
pantur.  Artes  mecanice sunl  que  ad  bonum  cor|)oris  pertinenl.  Arles 

libérales  sunt  (|ue  ad    animam  pertinent ••   —  Fol.  03  r", 

2"  col.,1.  28  :  rr Libérales  ([uidem  artes  in  Irivium  cl  in  qua- 

drivium  dividunlur.  Triviales  sunt  :  Grammatica,  Dialeclica,  Re- 
thorica.  —  Quadri\ialcs    sunt:  Aristmetica,  Geometria,  Musica, 

Aslrologia -n  — L.  hiy.  frScx   omissis,  de  seplima  hic  agen- 

dum  est,  scilicet  de  Grammatica,  cujus  difïinitio  talis  est:  Gram- 
matica  est  scientia  rccte  scribendi,  recle  apprehendendi ,  rectecon- 
slruendi,  recle  pronuntiandi. 

'-In  liac  dillinitione  tanjjunlur  quatuor  partes  {|rammatice.  Prima 
est  que  docet  recte  scribere,  et  hec  traditur  a  Prisciano  in  majori, 
in  ()rtliO{|raphia,  et  dicitur  ab  orthos,  (juod  est  rectum,  et  gra- 
plins,  (|uod  est  scriptura.  —  Secunda  que  docet  scriptum  recle 
aj)prel)eudere,  et  hec  traditur  a  Prisciano  in  secundo,  tertio  el 
(juarto,  et  hec  dicitur  Ethimologia,  ab  ethimos,  quod  est  appre- 
lieusio  (fol.  63  v*",  t'^''  col.,1.  i),  et  logos,  (|uod  est  sermo,  id  est 
ivcta  sermonis  appreliensio. —  Terlia  est  que  docet  dictionem  recte 
appreheusam  construere;  que  traditur  a  Prisciano  in  septimo  de- 
cimo  capilulo,  el  hec  dicitur  Oiasinletica,  a  (lia  (|uo(l  est  (le,el  sin 
quod  est  con.  el //u'sjs  quod  esl  jiosilio,  (|ue  haclal  de  com[iosilione 

.3 


194  APPENDIX    III.  —  MANUSCRIT   8053. 

dictionuni.  —  Quarta  est  que  docet  recte  pronunciare,  et  hec  est 
Prosodia  [dicta],  a  pros  quod  est  ad,  et  odos  qiiod  est  cantiis, 
quod  est  scientia  de  cantu  vel  accenlu  :  et  hec  pars  liaditur  a  Pris- 
ciano  in  libro  De  accentu. 

ffHis  breviter  expeditis.  inquiramus  omnia  que  sunt  circa  prin- 
cipium  LiBRi  clericorum,  siveDoctrinalis,  inquireuda  :  videlicel  quis 
materia,  quis  intentio,  quis  ulilitas,  qua  de  causa  suscepit  opus. 

crQuistaiis  intenlio  liujus  acioris  est,  quasdam  n*s  arlis  ffi-aniuia- 
tice,tani  in  majori  quam  in  niinori  voluniine  Prisciani.el  in  suo 
libro  De  accentu,  sub  quadam  confusione  éditas,  ad  instructioneni 
rninorum  in  presenti  opère, resecatis  superfluis,  compilare?  — In 
quolibet  enim  opère  utililas  est  in  perlecio  libro  et  memorie  com- 
mendato r 

L'auteur  inconnu  de  cette  grammaire  qui,  dit  M.  Thurot,  rr  semble 
commencer  comme  une  glose  du  Doctrinal, r,  s'est  donc  proposé  de 
refaire  Tœuvre  d'Alexandre  de  Villedieu,  mais  ensuivant  une  autre 
voie.  Alexandre,  non  seulement  ne  s'est  pas  inspiré  de  Priscien, 
comme  le  prétendaient  certains  glossateurs  du  xiii^  siècle  qui  ne 
comprenaient  pas  ces  vers  : 

Post  alpbabetum  minus  hec  doctrina  legetur; 
Inde  leget  majus  niea  qui  documenta  sequetur  : 
Iste  fere  lotus  liber  est  extractus  ab  illo. 

Mais  l'œuvre  de  Priscien  paraît  même  lui  avoir  été  peu  familière. 
(Cf.  Thurot,  De  Alexandri  de  Vdla  Dei  Docirinali,  p.  82.)  Au  con- 
traire, l'auteur  de  cette  grammaire  reprend  la  doctrine  de  Priscien 
et  en  fait  une  sorte  d'abrégé  à  sa  manière,  destiné  à  faire  concur- 
rence au  Doctrinal.  —  .le  ne  saurais  dire  quel  succès  il  a  obtenu, 
puisque  je  ne  connais  que  ce  seul  exemplaire.  En  tous  cas  il  a  dii  y 
en  avoir  d'autres,  dont  celui-ci  n'est  qu'une  copie,  incomplète  d'une 
manière  inexplicable.  En  effet,  le  manuscrit  s'arrête  au  folio  81  r°, 
2^  colonne,  à  la  53- ligne,  ot  le  verso  est  entièrement  blanc.  Voici 
les  dernières  lignes  : 

ffltem  in  tali  constructione  solet  assignari  sinodoclie,  «juia  sino- 
doche  fit  quando  proprietas  que  convenit  toti,  mediante  parte,  ad 
parfem  terminandam  per  se  [convenit],  ut  Sortes  est  alhus  pedes.  Si- 
militer  est /»'c/orf;'s  est  fortis  pugnare ,  et  solet  reduci  ad  anlitbesim. 


\PPENI)1\  IV.  —   DK  DIGTAMINK.  195 

Poniliir  enim  iiiliiiiliini  [iro  if<'iuii(li\().  ni  fort is  hvUarc,  id  est  ad 
bellandiim.  Anli(|ui  s(>l('l)ant  jippellait'  Inlein  inodum  loquendi  piil- 
cherriiiiani  (l^Miram,  ideo  quia  pio|>rius  clVccliis  lorlitudiiiis  est 
causa. fl  [N'a  pas  clr  rontinué.) 


IV 

DE  DICTAMIM-'. 

Litière  sunt  indices  rerum  signaque  verboium,  que  absentium  Koi.  tCn  r" 
facta  sine  voce  loquunliir.  [Hocgenus]  orationis  puruni  esse  débet  «' «-ni- 
omni  scriipulo  \iliorinn.  Unde  videndum  est  si  aliqua  dictio  desinit 
in  vocaleni,  sequens  non  del)el  incijii  ab  eadem,  ulj'emine  Egijptie. 
—  Item  si  ali(|ua  dictio  desinit  in  r,  sequens  non  débet  incipi  ab 
eadem,  ut  en-or  Rnmiili.  —  Item  si  ab'qua  dictio  desinit  iii  s  [vel.r], 
sequens  non  débet  iuci[)i  al)  eadem,  ni  rex  \erxes. 

Inter  dictaminum  dogmata,  epistoia  oblinet  principatum,  qua 
non  solum  sécréta  celantur  amici,verum  etiam  [que]  absentium  facta 
tan(juam  compelit  indagare.  Hec  est  irradiens  (?)  dignitates;  de 
pulvere  erigens  pauperem,  ditatque  egenum,  et  ad  regum  consib'a 
provebit  rusticanos.  Cum  eigo  tanta  utilitas  ex  bac  procédât  peritia, 
videndum  est  quid  sit  dictamen,et  quid  epistoia,  et  que  et  quoi 
sint  ejus  partes. 

Dictamen  est  litteralis  edictio,  venustate  sermonum  egregia ,  sen- 
tentialiter  coloribus  adornata. 

Partes  epistole  sunt  due,  scilicet  prosaicum  et  metricum.  —  De 
metrico  dimittamus,  et  de  solo  prosaico  agamus. —  Prosaici  dic- 
taminis  ([uatuor  sunt  partes,  scilicet:  istoria,  rethorica,  oratio  et 
epistoia.  — De  omnibus  dimittamus  et  de  sola  epistoia  agamus. 

Epistoia  est  oratio  congrua  ex  suis  partibus,  sufficienter  dispo- 
sita,  que  mittentis  affectum  plane  continet  et  explanat. 

Parles  e[)isloie  sunt  quincjue,  scilicel  :  salutatio,  narratio  sive  ex- 
ovdium,  proverbium ,  petitio  et  conclusio.—  De  omnibus  videndum  est, 
et  primo  de  Salutationc. 

Salutatio  est  brevis   oratio  salutis  affectum  continens  et  a  silu 


'   Voyez  p.   1  iC),  noti'. 

i3. 


196  APPENDIX  IV.  —  DE  DICTAMINE. 

personarum  non  discrepans,  in  qua  nulla  diclio  primo  vel  secunde 
persone  ponilur,  et  ubi  vcrbum  primitive  alTeclu  tarclur  (?)  et  in- 
telliguntur  ista  verba  :  miltit,  mandai, gliscil,  (lesidcrat. 

Sequitur  de  Exordio.  —  Exordium  est  communis  locus,  ut  ait 
Tulius,  vel  sententia,  cujus  modi  sunt  aput  actores,  nf  in  Oratio  : 

Servtet^  clcniinn  f/ui  pravo  nesciet  uti. 

Vel  exordium  nichil  aiiud  est  quam  captatio  benivolentie;  et  nota 
quod  quinque  modis  captatur  benivolentia  :  quandoque  a  persona 
mittenti;  quandoque  a  recipienti;  quandoque  ab  utraque;  ab  ipsa 
re;  ab  afîectu. 

Sequitur  de  Proverbio. —  Proverbia  sunt  dicta  brevia  alia  a  su 
perficie  verborum  in  veritate  senlentiarum  babita;  vel  proverbium 
est  sermo  complexus,   secundum  petitores,  affinitatem  vulgarem. 
Sententia  perpolitum   proverbium  taie  débet  sumi  quod  conveniat 
sequentibus  : 

Nec'  priinuîH  medio,  médium  nec  discrepet  imo. 

Sequitur  de  Narratione. —  Narratio  est  reruni  gestarum,  vel  ut 
gestarum,  explanatio.  Narrationum  alia  simplex  et  alia  composita. 
Simplex  est  illa  qua  de  una  sola  re  agitur.  Composita  est  iila  in 
qua  de  pluribus.  Item  narrationum  alia  impii<;ita  et  alia  explicita. 
Implicita  est  illa  que  fit  per  verbum  et  participium.  Explicita  est 
illa  que  fit  per  duo  verba  et  per  copulativani  conjunctionem. 

Sequitur  de  Petitione.  —  Petitio  est  oratio  per  quam  petimus  ali- 
quid  fieri  vel  non  fieri.  —  Petitionum  alia  precatoria,  alia  depre- 
cativa  ita  ut  deveuiat  privativa,  alia  oratoria,  alia  comminatoria. 

Sequitur  de  Conclusione.  —  Gonclusio  est  terminalis  oratio  per 
quam  ostenditur  quid  commodi  vel  incommodi  sequalur  ex  pre- 
missis;  vel  conclusio  est  oratio  terminalis  totius  epistole. 

Sicut  superius  diximus  quinque  esse  partes  epistole,  de  quibus 
Iiactenus  sumus  executi.  nunc  de  diminutione  earum  ordine  pro- 


'  Epîtres,  I,  X,  Ai.  Le  texte  classique  est:  quia  parvo;  ainsi  écrit,,  ce  n'est 
pas  un  de  ces  vers-proverbes  que  certaines  éditions  ont  signalés  à  rytienlion  des 
lecteurs  par  des  caractères  spéciaux. 

^  Horace,  Art  poétique,  v.  iSa.  Le  texte  classique  est  : 

Primo  ne  médium,  medio  ne  discrepet  imum. 


APPENDIV  IV.  —   l)K  DIGTAMINE.  197 

sequainur.  Unde  videnduin  est  quod  sunt  (|uedani  litière  que  non 
liabent  saliilalionciii,  soilicel  :  |)rivil»'<jiiim  coiiIIikmis  decrclalia,  et 
littere  iudigualiopis.  Sed  ioco  salutalionis  halicul  oralionem  scilicct 
in  perpetuura,  ut  in  hoc  exemplo  :  Innocentius,  servus  servorum  Dei, 
venerabili  în\pt(7l o  frairi  Sicardo,  rpiscnpo  Crcmotiemi,  cl  suis  suc- 
cessorihus  canonice  substituendis  in  perpctuum.  —  Coulractus  non  liabet 
salulationem,  sed  Ioco  salutalionis  liabet  locuni  et  tempus,  ul  Anno 
Il  Doininice  [incarnationis],  etc.  fol.  ,61  v° 

Et  nota  quod  oninis  dislinclio  vel  clausula  débet  teiininari  in       i"col. 
trisillaba  dictione,  vel  bisillaba  monosillaba  précédente,  ut  mires 
animis,  aut  plus  quanlumcumque  vis. 

Item  si  aliqua  dislinctio  vel  clausula  leruiinatur  in  trisillaba  dic- 
tione, si  penullinia  linalis  dictionis  lueril  longa,  penultinia  anlece- 
dentis  débet  esse  longa,  et  si  correpta,  correpta. 

Item  si  ali(|ua  distinclio  vel  clausula  terminatur  in  telrasillaba 
dictione,  si  penullinia  finalis  lueril  loiijja,  penullinia  antecedenlis 
débet  esse  correpta;  et  si  correpta,  producla;  preterea  et  deinceps 
sequuutur  regulam  trium  sillabarum. 

Qui  scripsit  \  scribat  ;  semper  cum  Domino  vivat. 
Amen.  Amen.  Amen. 

Vivat  in  celis.  Ama[lus?].  nomine.  Félix. 

Amen.  • 

(Ms.  i5^6a  de  la  Bibliothèque  nationale.) 


'  Le  premier  vers  se  retrouve  à  la  fin  d'un  beau  manuscrit  du  commencement 
du  xv°  siècle  (A  967,  bibliotli.  Ambrosicnne)  coutenaul  les  œuvres  du  célèbre 
dominicain  Bernard  Guy.  —  Le  second  est  différent,  et  indique,  comme  ici,  le 
nom  du  copiste  : 

Antnnius  Uixpanus  vocatur  qui  scripsit,  henedicalur.  Amen. 

(Léopold  Delisle,  Notice  sur  kx  manuscrits  de  Bernard  Guy ,  dans  le  27' volume 
des  Notices  et  Extraits  des  manuscrits,  etc.) 


198  AFPENDIX  V.  -   UE  INTERJEGTIONE. 


DE  INTERJECTIOINE. 

Inteiiectivas  dicimt  adverbia  vere, 
Vel  quoniam  verbis  jungimtur,  vel  ([uia  sepe 
Verba  subaudiri  soieant  in  vocibus  hanim. 
Sed  cur  dicatur,  cura  non  interjaciatur, 
Interjectiva,  non  a  paucis  dubitatur. 
Non  interposite  dantur,  sed  prépositive, 
Ad  quod  rêvera  sic  respondere  valemus^  : 
Nam  menti  et'^  voci  médians  interjacet  ipsa, 
Cum  mens  précédât,  et  cum  vox  ipsa  sequatur, 

1  o        Que  média  inseritur,  interjectiva  vocatur. 
Hocque  notes  :  omnis  interjectiva  récusât 
Non  aspirari  quod  subjacet  asperitati; 
Et  semiplena  semper  sub  voce  feruntur. 
Significative  tamen  bas  proferre  mémento, 
Semiplena  velud  oratio  significans  est. 
Hocque  scias,  nulla  voce  indiget  expositiva, 
Sed  quidam  dicunl  veh^.  gacl,  velud  expositive, 
Cum  non  exponant,  linguaque  fruantur  eadem. 
Queritur  a  multis  :  si  plena  voce  loquimur, 

20        Utrum  debeat  bec  interjectiva  vocari. 

Dicamus  super  boc  affectum  sepe  loquentis 

Voce  frui  non  perfecta  que  sic  vocitalur. 

Ut  Donatus  ait,  vox  est  incondita  vox  bec  : 

Hec  quoque,  que  plena  est  vox,  interjectio  non  est. 

Cur  non  ponatur  prior  a  multis  dubitatur, 

Nam  cum  nascatur  puer,  bec  statim  recitatur, 
Cum''  clamant  he  vel  ha  quotquot  nascuntur  ab  Eva. 


'   ffsolemiis.  V  (  Ms.  1 5 1 3  3 .  ) 

*  «que.n  (Ms.  1/1745  et  ms.  i5i33.) 
'  titveth  et  gah.n  (Ms.  i5i33.) 

*  Ce  vers  manque  dans  le  manuscrit  1 5 1 33. 


APPENDIX    \.  —  DE  INTERJEGTIUNl-:.  1D9 

—  Hoc'  respondenius  qiiod,  quamvis  prima  leraUir, 
Non  prima-  csl ,  quia  sic  ralio  vocis  morerelur. 

3o        Si  [)roprii'  altciulal  quis,  laincnlalio  (pioque 
Sub  ralione  potest  inlerjectiva  vocari; 
Siciit  subservit  oculo^  siffiuim  difjilale, 
Sic  auri  servit  inlerjectiva  sonora. 

—  Interjeclivas  fore  quidam  sibila  dicunt, 
Siint  qnoniani  vo 'es  afTectiim  si'fnificantes. 

—  Absit  quod  dicuut,  quia  scribi  non  bene  possunt; 
Quamvis  linjjua  suas  proprie  dicatur  habcre 
[nterjectivas,  nec  linjruam  linjjua  rcposcit, 

Sicut  et  in  reliquis  repcrimus  partibus  esse. 
ko       At  venatores  et  pastores  variatim 

Interjectivas  sibi  finfjunt  officiosas. 

0  stupet;  applaudit  euge,  sed  ridet  ha  liehe  : 

Hem  dedij'jnatur,  /trtAflcomprobat,  eoe  clamât, 

Sith  que  silere  monel,  yo  laudat,  teste  Nasone, 

Dicito  ^  yu ,  Pean ,  et  yo  bis  dicito  Pean. 

//rt/m  conqueritur,  liae  vagit,  vitupérai  ^/roi/t; 

Vath  quoque  deridet,  'pape  miratur,  et  oe^. 

Oiitinam  gliscit,  sod  h  festinat  et  harri, 

Evax  letatur,  dolet  heu,  ve  timel,  at  atque. 
5o       Inlerjectiva  preponitur,  indeque  Flaccus  : 

Hoe^  presidium,  diilce  decus  mewn, 

Persius  at  postponit  eam  :  Tute  perditus  hoe. 

Nec  solum  générant  sensum  ralione  Iruenlis, 

Sed  quandoque  movent  animum  ralione  carenlis. 

Evrard  de  Bétbune''  [Grécisme). 

(Ms.  de  la  Bibliottièque  nationale,  fonds  latin,  n"  ili-jtib, 
xiu'  siècle;  fol.  89  v"  et  ho  r°.) 


'  «Nos.^  (Ms.  i5i33.) 

*  ffprior.»  {Ibid.) 
^  rroculis.Ti  {Ibid.) 

*  Ovide,  Ars  amaloria. 

*  ff/i«/ie.n  (Ms.  i5i.3.3.) 

^  f^hehe.v  {Ibid.  —  Horace,  Odes,  I,  i,  9.) 

'  11  semble  que   le  véritable   nom  de   l'auteur  du  Grécisnw  soit  Ebrard  et  non 


200     APPENDIX  VI.—  MANUSCRIT  15972. 

VI 

NOTE  SUR  LA  GRAMMAIRE  ÉLÉMExNTAlRE  DU  MANUSCRIT  15972. 

La  grammaire  élémentaire  comprise  dans  le  manuscrit  15972 
(fonds  latin)  de  la  Bibliothèque  nationale,  xiii^  siècle,  du  folio  109  r° 
au  folio  i3o  r°,  porte,  dans  ï Inventaire  des  manuscrits  de  la  Sor- 
bonne,  le  titre  de  Traité  élémentaire  des  huit  parties  du  discours.  \\n  y  est 
pas  question  de  la  construction.  C'est  la  grammaire  des  commen- 
çants ;  elle  est  re'digée  avec  beaucoup  de  soin ,  d'une  manière  très 
claire ,  par  demandes  et  par  réponses. 

Les  seize  premières  pages  contiennent  les  éléments  des  décli- 
naisons (du  folio  109  au  folio  117  r°),  avec  les  plus  grands  dé- 
tails. —  Du  folio  117  r°  au  folio  126  v°,  les  conjugaisons  sont 
traitées  complètement.  L'auteur  passe  successivement  en  revue  les 
verbes  actifs,  les  Acerbes  passifs,  irréguliers,  déponents,  semi-dépo- 
nents et  les  participes.  —  Le  chapitre  des  pronoms  occupe  quatre 
pages  (du  folio  126  v°  au  folio  128  v°).  Les  quatre  dernières  pages 
sont  consacrées  aux  prépositions,  aux  adverbes,  aux  interjections 
et  aux  conjonctions. 

Quelques  extraits  suffiront  pour  donner  une  idée  de  l'ensemble. 

Voici  la  définition  du  nom  : 

tf  Quid  est  nomen?  — Nomen  est  pars  orationis  declinabilis,  que 
unicuique  subjectorum  corporum  seu  rerum  communem  vel  pro- 

Evrard,  si  l'on  s'en   rapporte  aux  vers  suivants,    qui  sont   extraits  du   Gréàsme 
même  : 

Die  primum  nomen  :  Ebrardus  Betuniensis. 

(Ms.  1/1745,  fol.  io  r°.  V.  3o;  —  ins.  i5i33.  foi.  ia6  r°,  v.  la.) 

Ut,  vocor  Ebrardus,  vel  sum  bonus,  ambulo  reclus. 

(Ms.  14745,  fol.  46  r°,  V.  28;  —  ms.  i5i33,  fol.  183  v",  v.  9.) 

Ut,  liber  Ebrardi  benedicis  ,  et  aller  eorum. 

(Ms.    14745,  fol.  46  r\  V.  33;—  ms.  i5i33,fol.  iSar',  v.  i5.) 

Explicil  Ebrardi  Grecismus  nomine  xp«ri. 
Qui  dédit  alpha  et».  Sit  laus  et  gloria  -Hfi^c. 

(Ms.  14745,  fol.  46  v°.  V.  32  et  23; —  ms.  i5i33.  fol.  i83  r°.  v.  i3et  i4.) 


APPENDIX   VI.  —  MANUSCRIT  1597:>.  201 

priam  qualilateni  distribuil  :  conimunem  quidem  corporum,  xdhown; 
propriani,  ni  ]'lvffilius ;  commuuem  ([iiidcm  reruiii,  ni  scieiilia ;  [n-o- 
priain,  ul  (iraminalira  Arislairi.  —  liiide  dicitiir  noiiu'U?  —  A  nota, 
notas,  quia  j)er  ipsuui  iioliiliir  subslaiilia  et  (jualilas;  vel  notnen 
dioitiira  «frcco  nnma .  cl  additao  lit  «noma ,  <\\ç.[o  a  Iribiiendo,  jjrece 
ciiim  veniciu  liibiicit'  diritiir.  \('l  dicilur  nomen  (juasi  notamm. — 
Quid  est  propiiuin  nomiiiis?  —  Sifjnificare  substantiam  et  quali- 
tatem.iî 

Au  folio  iîî8  v°,  à  propos  des  pronoms,  on  lit  : 

frHer  suni  proiioniina  (fuc  précédant  sua  rcjfimina  que  in  istis 
versibus  conlinentur  : 

Qtiis  ,  qunlis  ot  quanlits ,  talia,  fjuotus  rpioquo.  tanins 
Nu[nc]  aliud  ikmiio  |)rocodoro  verba  videbo; 
Citjus,  uter  cuQi  quoi  socialur,  atquf  quotcnnis. 

trNola  quod  pronomina  quedam  sunt  dcmonstrafiva ,  quedam 
relativa,  sicut  in  his  versibus  continenlur: 

h,  smts ,  ipse,  «j/t  referunt ,  sed  cetera  monslrant; 
[lie  sed  ofTicium  servat  utrumque  sibi.  y> 

Le  paragraphe  de  l'interjection  est  assez  explicite  quoique  som- 
maire: 

rrHeu,  que  pars  est?  —  Inlorjeclio  est.  —  Ouare  est  interjeotio? 
Quia  inlerjacet  aliis  partibus  orationis.  —  Inlcrjectioni  quot  acci- 
dunt? — Unum. —  Quid? —  Significatio  tantuni. —  Cujus  si- 
{jnificationis? —  Gaudentis.  — Da  jfaudentis.  —  Ut  exige,  euge.  — 
Cujus  significalionis?  —  Dolentis. —  Da  dolentis.  —  Ul  heu,  heu. 

—  Cujus  sijfnificationis? — Blandientis.  —  [Da  blaiidientis.] —  Ul 
alba  que  dicitur  pueris.  —   Cujus  significationis? —  Ammirantis. 

—  Da  animiranlis.  —  \ji 'pape ,  uc ,  ac.n 


TABLE   DES   MATIEUES. 


Pages. 

Avant-propos v 

Dk    IIETIIICO    OIOTVMINK 1 

COMPENDIUM  GRAMMATIG^. 

Caput  I.          Definiliones.  —  De  nomine 7 

Gaput   II.         Do  {Tenerihiis  noininum 17 

Caput  111.        De  conslniclione a 8 

Capot  IV.        De  deciioationibus 46 

Capot  V.         De  orationc;  de  siipposito  et  apposilo 56 

Capot  VI.        De  relalivis '. 60 

Capot  VU.       De  pronomiiie 70 

Capot  VIII.     De  verbo;  de  pra?lerito  etsupino;  de  lormationc  pei-sonarum. .  77 

Caput  IX.        De  re  metrica g4 

Caput  X.          Do  rhylhmico  diclamine 109 

Caput  XI.        De  diclamine  in  soiuta  oratione 116 

Caput  XII.      De  verborum  speciebiis 120 

Capot  XIII.     De  accentibus 1  ai 

Caput  XIV.      De  snppietionibus 1  39 

CvpuT  XV.       Rcjjul.T  intercisa;  :  do  nominibus,  de  adverbiis  et  de  relativis.  i33 

Caput  XVI.      Rejjula;  intercisai  :  de  vorbis tUti 

Capct  XVII.    Kegulœ  intercisae  :  varia 1 58 

Caput  XVIII.  Regidœ  inlercisaî  :  de  conslructione 161 

Caput  XIX.     Régula-  inlercisœ  :  de  Gguris,  de  comparativis,  etc 166 

APPEINDICES. 

App.   I,              l)t'  (lictamine 1  75 

App.   11.            De  conslructione 177 

App.   111.           Xote  sur  le  manuscrit  865.J 199 

App.   IV.           De  diclamine 1 95 

App.  V.            De  inlerjectione 198 

App.   VI.           Note  sur  la  grammaire  élémentaire  du  manuscrit  15972 aoo 


PA  Fierville,   Charles   (éd.) 

2082  Une  grammaire  latine 

F55  inédite  du  XlIIe   siècle 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


► 


™